A jemi në krizë demografike?

Nga Koço Broka, botuar në Dita, 25 dhjetor 2019

Staticienë të demografisë ka kohë që kanë folur për krizë demografike që ka përfshirë vendin tonë.  “Kriza demografike tek ne ka filluar pas vitit 2002, kur ISF ra nën 2.1 fëmijë për një grua dhe brezi i të lindurve është më i vogël se ai i prindërve… Krizën demografike në vendin tonë e thelloi bashkëveprimi i njëkohshëm i emigrimit masiv të pandërprerë gjatë tri dekadave, me uljen e vazhdueshme të lindshmërisë”^[1].

Përtej një debati skolastik apo qoftë akademik, jemi apo nuk jemi në një në një krizë demografike; përtej titujve zhurmëmëdhenj “Shqipëria drejt zhdukjes”, jam i mendimit se e keqja nuk vjen nga përdorimi  i eufemizmit, problematikat kryesore të ecurisë së popullsisë në vendin tonë. Kryesorja janë njohja e dukurive që po shoqërojnë popullsinë e vendit tonë në stadin aktual dhe të ardhmen e afërme, pranimi,  reagimi e sjellja ndaj tyre,,qoftë dhe në një prej instrumenteve kryesorë të qeverisjes, si është hartimi i buxheti i shtetit për vitin 2020. Pra thjesht sa ky i fundit po merr në konsideratë këto dukuri!?

Në se i referohem citimit të sipërpërmendur, ja vlen për tu ndalur fillimisht në tre elementët për të cilat ka tërhequr vëmendjen autori.

  Rënia e lindjeve dhe shtesës natyrore të popullsisë

Le të shohim fillimisht akronimin ISF dhe përse është e rëndësishme që të njihet nga të gjithë e kushdo të familjarizohet me të. ISF është shkurtim i Indeksit Sintetik i Fekonditetit (ISF), i cili sipas fjalorit përkatës shpreh numrin mesatar të fëmijëve, që një grup hipotetik grash do të ketë në fund të periudhës riprodhuese të tyre, nëse ato do të ishin subjekt gjatë gjithë jetës së tyre ndaj koeficienteve specifikë të lindshmërisë së një periudhe të dhënë.  Shkurt, ai shpreh numrin e fëmijëve të lindur nga një grua.. ISF për vitin 2018 ishte vetëm 1.37. Ky tregues ka qenë shumë i lartë në vendin tonë para dhe pas çlirimit. Mjafton të kujtoj se në vitin 1955 ishte 6.8, për të rënë në vitin 1990 3.0, dhe në vitin 2002 1.9. Kur ISF është më e ulët se 2.1, atëherë brezi i të lindurve është më i vogël se sa ai i prindërve.

Ajo që ti bije në sy kur vëzhgohet ky tregues, është rënia shumë e madhe dhe më e shpejtë se në vendet e tjera europiane. Ndërsa disa vite më pare, ky tregues ishte dukshëm  mbi mesataren europiane aktualisht është më i ulët se sa kjo mesatare.

Kjo ka ndodhur se ka rënë dukshëm koeficienti i lindshmërisë  apo thjesht numri i lindjeve. Në se në vitin 2002 koeficienti i lindshmërisë ishte 13.9 (treguesi shpreh lindjet për 1000 banorë) ose 42527 lindje,  ky koeficient ka rënë në vitin 2018 10.1, ndërsa numri i lindjeve në 28934.. Numri i lindjeve ka vazhduar të bjerë edhe gjatë këtij viti pavarësisht rritjes të bonusit për fëmijën e parë të lindur me 40 mijë lekë, për të dytin 80 mijë lek e kështu me radhë.

Numri i të lindurve gjatë periudhës Janar- Shtator 2019 ishte 1,864 lindje më pak se sa e njëjta periudhë  e një viti më parë. Me një ritëm të tillë, pas 5-6 vjetësh koeficienti i lindjeve do barazohet me atë të vdekjeve dhe shtesa natyrore e popullsisë do të jetë zero dhe më pak se sa zero. Kështu që popullsia në vendin tonë do të vijë duke u pakësuar jo vetëm për shkak të dukurisë se emigrimit masiv qoftë bruto, qoftë neto, që ka ndodhur pas vitit 1990, por edhe për shkak të shtesës  natyrore të popullsisë që pritet të jetë negative pas 5-6 vitesh.

Një situatë e tillë është e nevojshme të njihet, pranohet e mbahet parasysh nga të gjithë organet shtetërore. Në se hedh një sy R E L A C I O N PËR PROJEKTLIGJIN “PËR BUXHETIN E VITIT 2020”, shikon se popullsia nga viti 2015 deri në vitin 2022 mbetet konstante, 2.9 milion, në një kohë kur ajo është pakësuar dhe pritet të pakësohet me mbi 50 mijë vetë…  Në fakt sipas INSTAT popullsia do të  jetë, më pak se dy milion e tetëqind e dyzet mijë vetë, pra kur shprehet në milion, do duhet të jetë 2.8 milion. Këtu nuk është fjala e lagu se lagu, por për një dukuri demografike që ka efekte të drejtpërdrejta sa sociale aq edhe ekonomike.

Fermerët dhe biznesi duhet të mbajnë parasysh se kërkesa konsumatore e ndërvarur nga ecuria e numrit të popullsisë në vendin tonë, vjen duke u ulur dhe do ulet akoma më shumë. Kjo do të thotë se kërkesa konsumatore do të rritet vetëm në se do të rriten pagat, pensioni, të ardhurat, fitimi. Por  buxheti i vitit 2020, nuk parashikon rritje pagash dhe pensionesh dhe investimet publike janë më pak se sa ishin programuar për vitin 2019. Ndërkohë parashikohet dhe pretendohet se ritmi i rritjes të PBB, do të jetë 4.1 për qind, (qoftë dhe në kushtet kur ndërpritet  efekti i mirënjohur i dy investimeve të mëdha, TAP dhe Hidrocentraleve të Devollit, kur kërkohet jo vetëm  të ndërpritet rritja e detyrimeve  të prapambetura, por të shlyhen dhe ato të shkojnë drejt zeros)  dhe, pritet që  rritja të mbështetet kryesisht nga kërkesa e brendshme, si konsumi privat ashtu edhe investimet. Është mjaft pozitive që pas një stanjacioni të gjatë 7 vjeçar, stoku i kredisë gjatë 9 mujorit Janar- Shtator 2019 është shtuar për më se 32 miliard lekë, krahasuar me Dhjetorin e vitit të kaluar. Por ndërkohë natyrshëm lind pyetja a mund të vazhdohet kjo rritje krediti nga biznesi apo individët, kur dhe çdo përpjekje e individëve që për arsye të ndryshme dypunësohen,  kërkohet t’u vihet fre, qoftë nëpërmjet rillogaritjes të tatim taksave duke deklaruar të ardhurat dhe të dy punësuarit qoftë me të ardhura prej 2 milion lekë?!  Mjaft prej tyre janë në moshë të re, që nuk i janë nënshtruar tundimit të emigrimit,  detyrohen të punësohen në dy punë jo aq nga lakmia, por nga detyrimi se duke qenë familje të reja iu duhet të shlyejnë kredinë e shtëpisë, të mbulojnë shpenzimet e fëmijëve në çerdhe apo çfarëdo arsye qoftë. Ndërkohë ndërsa  tatimi mbi të ardhurat  është progresiv, kontributi për sigurimet shoqërore është regresiv dhe ka një tavan të caktuar. Pra adresohet kryesisht ndaj atyre që kanë të ardhura mesatare mujore më pak se sa tavani i sigurimeve shoqërore. Ndërsa efekti në buxhet nuk do jetë i madh, ajo do të jetë e ndjeshme për xhepin e atyre që do preken. Ndërkohë efekti psikologjik, qoftë për ta direkt qoftë për të rinjtë që janë para dilemës së emigrimit dhe mbarë shoqërinë është shumë i madh.

Në aspektin historik të duket sikur po riciklohet nostalgjia e normës shkatërruese kolektive të fillim viteve shtatëdhjetë dhe këtë herë në emër të drejtësisë dhe luftës kundër evazionit .. Në aspektin moral më kujton një mikun tim të mirë,  që kur  iu desh të përgjigjej për dikë që njihte vetëm shatën dhe jo edhe lopatën, thosh se ai mund të karakterizohet aq individualist  sa ka vetëm një moto “Mua dhe ty nuk më bëhet keq, madje më bëhet mirë, por përse ti bëhet mirë atij tjetrit?!”

Koha kërkon një harmonizimim më të mirë të shkopit me karrotën. Ekonomia ka nevojë jo për gufosje, por për frymëmarrje, duke nxitur përpjekjet për më shumë angazhim e produktivitet të çdo të punësuari dhe është i gatshëm të punojë.

E njëjta gjë duhet thënë dhe për nxjerrjen e të ardhurave në buxhet nga rivlerësimi i banesave apo aseteve të tjera. Vendosja e çmimeve dysheme për shitjen e banesave dhe ndërtesave të ndryshme, dhe tatimi 15 për qind kanë vepruar si bllokues i ekonomisë. Në vend të rivlerësimit të banesave duke paguar 2 % të vlerës, ka ardhur koha për uljen e tatimit të shitjes së tyre. Propozimi për ta ulur në 3 % është një sugjerim që do nxiste frymëmarrjen e ekonomisë. Mendoj se në vend të mendohet të nxirret dhjamë nga pleshti, ka ardhur koha të mendohet seriozisht të paktën për dukuritë demografike dhe ndikimin e tyre në ekonomi.

A është emigrimi i shqiptarëve një dukuri  në rënie?

Përgjigja e kësaj pyetje  kërkon të hidhen sytë tek dukuria tjetër kryesore demografike niveli i lartë i emigracionit. Për këtë  është e nevojshme të  shihet ecuria e migrimit të  popullsisë

Duke iu referuar të dhënave të INSTAT për dukurinë e migrimit të popullsisë në vendin tonë të bie në sy se ai karakterizohet jo vetëm nga nivele të larta të emigracionit por dhe ato të imigracionit. Kështu gjatë periudhës 8 vjeçare 2011-2018, janë larguar 356002 mijë vetë. Por ndërkohë janë rikthyer sidomos shkaktuar sidomos nga kriza e ekonomisë greke dhe italiane , një numër jo i vogël emigrantësh ose 214 874 vetë. Në këto kushte emigracioni neto rezulton -141 129 vetë. Duke iu referuar të dhënave të INSTAT ndryshe nga ajo që dëgjohet në media  dhe po shndërrohet në perceptim të përhapur  duhet  të pohohet dhe pohohet edhe nga Kryeministri, se Emigrimi i shqiptarëve po paraqitet si fenomen historik në rënie.

Po a është e vërteta kështu!? INSTAT-i pohon vetë se këta tregues janë vlerësim.  Këtu ja vlen të përshëndeten çdo  përpjekje e këtij institucioni për saktësimin më të mirë të treguesve të mësipërm. Por rënia e lindjeve dhe pasqyrimi i tyre në projeksionet e popullsisë, dëshmon se pasaktësisë  në dukuritë demografike vazhdojnë, megjithëse, lindjet e vdekjet maten e nuk vlerësohen.

Matja e vlerësimi sa më i saktë e këtyre treguesve dhe analiza nga specialistët e dukurive demografike dhe depolitizimi i trajtimit të tyre,  merr një rëndësi të posaçme. Kjo edhe për faktin se ndërsa dukuritë migratore janë një ndër aspektet më të mprehta dhe faktorët kryesorë që përcaktojnë ecurinë e popullsisë të vendit tonë, shkëmbimi i mendimeve ideve, debati për këto çështje, nuk zhvillohet  në dhe midis  medias, studiuesve, midis tyre  dhe institucioneve përkatëse shtetërore të angazhuara për matjen dhe publikimin e të dhënave migratore, por kryesisht midis forcave politike të mazhorancës nga njëra anë dhe opozitës dhe medias nga ana tjetër, duke e politizuar problemin. Ka ardhur koha që dialogu  dhe jo debatet pasionante të mbizotërojnë në diskutimet  për këto çështje nga më të mprehtat të shoqërisë sonë.

Është e njohur se emigracioni ndikohet dhe përcaktohet nga ndërsjellja e forcave tërheqëse e vendeve pritëse të emigracionit dhe politikat e tyre për pranimin dhe përthithjen e emigrantëve si SHBA, Kanadaja, Gjermania, Franca, Britania e Madhe etj por dhe forcat shtytëse nga vendi i origjinës, në këtë rast nga Shqipëria në vendet e tjera sidomos ato më të zhvilluarat. Nuk mund të mos të bëjë përshtypje se ndërsa nga studiues të kësaj çështje bëhen objekt trajtimi dhe diskutimi duke dhënë deri në situatën e familjeve të caktuara shqiptare, duke kërkuar përgjigjen se emigrimi i tyre është përcaktuar nga forcat shtytëse (papunësia, paga dhe të ardhurat e ulta, kushtet e infrastrukturës etj) apo para së gjithash e mbi të gjitha nga forcat tërheqëse prej vendeve pritës ku emigrojnë shqiptarët, kjo trajtesë thuajse përjashtohet aktualisht nga mazhoranca duke u ndalur kryesisht apo vetëm në lëvizjen e lirë të qytetareve dhe duke i konsideruar reale të dhënat e INSTAT për emigracionin. Këtu ka efektin e vet si niveli i lartë  Produktit të Brendshëm Bruto, pagat e pensionet në vendet e zhvilluara perëndimore por edhe fakti që me të ardhurat e siguruara nga pagat mesatare  në vendin tonë, nuk  mund të realizohen  kursimet e nevojshme për blerje banese. Në këto kushte tërheqja për emigrim do mbetet ndjellëse.

Rrudhja e popullsisë në moshë pune

Mosmbajtja parasysh e dukurive demografike, ose më saktë,  interpretimi i njëanshëm i tyre është shfaqur në R E L A C I O N PËR PROJEKTLIGJIN  “PËR BUXHETIN E VITIT 2020 sidomos në ecurinë e popullsisë në moshë pune; kur nuk mund të thuhet e njëjta gjë për popullsinë mbi moshën e punës, ku me të drejtë evidentohet dhe është parashikuar:- “Mbulimi i efekteve financiare të shtesës natyrale të numrit të përfituesve e cila në harkun e tre viteve parashikohet të jetë rreth 48,000 përfitues, pra një shtesë neto me rreth 16,000 persona në vit, me një efekt financiar rreth 13 miliardë lekë.”

Megjithë dukurinë e rënies së lindjeve, emigracionit në përmasa të mëdha, popullsia në moshën e punës deri në vitin 2014 ka ardhur në rritje. Nga vetë natyra e tyre dukuritë demografike janë afatgjata. Më pas deri në vitin 2018, ajo ka rënë në përmasa të vogla të cilat vinë e rriten nga një vit në tjetrin. Si mund të shihet dhe nga të dhënat e tabelës nr 2 përmasat e kësaj rënie rriten në mënyrë të dukshme nga një vit në tjetrin për të arritur nga -2323 në vitin 2018, në 11525 në vitin 2020 dhe 17452 vetë në vitin 2022. Kjo dukuri e shoqëruar me rritjen e shpejtë të popullsisë mbi moshë pune do të zhvillohet kreshendo gjatë dekadës së tretë të këtij shekulli, duke u bërë një nga problemet më të mprehta sociale ekonomike për tu përballuar. Mjafton të thuhet se shkalla  e varësisë të të moshuarve për vitet 2018-2030, raporti midis popullsisë mbi moshën e punës 65 vjeç dhe popullsisë në moshën e punës 15-64 vjeç do të rritet nga 20.11 përqind në vitin 2018, në 33.96%, përqind në vitin 2030

Edhe përkundrejt kësaj situatë u deklarua se “..ky buxhet synon realizimin e një rritjeje ekonomike, e cila parashikohet të jetë në nivelin 4.1% në vitin 2020, një rritje e gjeneruar kryesisht nga kërkesa e brendshme, si konsumi ashtu edhe investimet. Kjo rritje e parashikuar për 2020 do të përkthehet në më shumë punësim:  krijimin e rreth 35 mijë vendeve të reja pune dhe uljen e mëtejshme të shkallës së papunësisë poshtë nivelit 11%”. Në thelb përëritet ajo që u deklarua një vit më parë kur u hartua buxheti i këtij viti dhe thuhej .”Rritja ekonomike parashikohet të vijojë të forcohet dhe të arrijë nivelin 4.3% në vitin 2019. Norma mesatare e papunësisë parashikohet të bjerë në 12% në 2019, dhe pritet të gjenerohen mbi 30 mijë vende të reja pune”. Pra ruhet i njëjti trajtim vetëm duke e rritur më tej punësimin nga 30 mijë në 35 mijë vetë.

Në kushtet kur në vitin 2020-2021, sipas projeksioneve të INSTAT, pritet që popullsia nën moshë pune që shtohet në moshën e punës,  të barazohet e më tej, të ulet në krahasim me popullsinë që del nga mosha e punës, është e pritshme që në kushtet e supozimit ceteris paribus  që norma mesatare e papunësisë të bjerë ashtu si ka rënë dhe në këto vitet e fundit. Por kjo nuk mund të përkthehet automatikisht  në rritje të punësimit, në kushtet e rënies së popullsisë në moshë pune dhe të emigracionit.

Këtë konfirmojnë të dhënat e deri tanishme të këtij vit, pavarësisht nga pretendimi i asaj që është prezantuar në relacionin  PËR PROJEKTLIGJIN “PËR BUXHETIN E VITIT 2020, ku midis të tjerash thuhet: “Tregu i punës regjistroi ulje tё mëtejshme tё shkallës së papunësisë nën nivelin prej 12% në tremujorin e dytë, niveli më i ulët i regjistruar gjatë dy dekadave e fundit, ndërsa punësimi u rrit me 3.3% krahasuar me tremujorin e dytë të vitit të kaluar, e ushqyer kjo kryesisht nga rritja e shkallës së pjesëmarrjes në forcat e punës… Rritja e punësimit është kyçe për gjenerimin e të ardhurave të disponueshme të familjeve, e për rrjedhojë për të ushqyer konsumin, kursimet e investimet, dhe rritjen e mëtejshme të ekonomisë.” Por cfarë ka ndodhur në fakt. Duke iu referuar të dhënave të  INSTAT “Të punësuar sipas burimeve administrative dhe sektori bujqësor, Tr.2.2016-Tr.2.2019” rezulton se gjatë tremujorit të parë të punësuarit nuk janë shtuar por përkundrazi janë pakësuar, ndërsa në tremujorin e dytë të punësuarit në sektorin privat jo bujqësor janë shtuar 5,383 vetë, ndërsa në gjithë sektorët 7678 vetë ose vetëm 0.6 përqind. Në vend të reflektohej nga kjo ecuri faktike e numurit të të punësuarve, gjatë  vitit 2020 si e vura në dukje më lart parashikohet të shtohet me 35 mijë vetë!?

Dukuritë e mësipërme reflektohen dhe në treguesit fiskal. Mjafton të thuhet se deri në Tetor të vitit 2018, gjatë periudhës 10 mujore shtesa e të ardhurave nga kontributi i sigurimet shoqërore ishte krahasuar me të njëjtën periudhë të një viti më parë 5,103 milion lekë më shumë , ndërsa shpenzimet për sigurimet shoqërore 3,779, ose një suficit 1324 milion lekë.  Një situatë tjetër paraqitet sivjet, kur ndërsa shtesa e të ardhurave nga kontributet e sigurimeve shoqërore ka qënë  për periudhën Janar-Tetor 2019, 3828 milion lekë, ndërsa shtesa e shpenzimeve të sigurimeve shoqërore  6173 milion lekë, pra me një deficit prej 2345 milion lekë duke ndikuar në thellimin e deficitit të sigurimeve shoqërore por dhe buxhetin e shtetit. Po të kemi parasysh dukuritë e mësipërme demografike dhe fakti që kjo shtesë e deficit të sigurimeve shoqërore do të jetë kumulative në vitet vijuese, bëhet e qartë se çdo neglizhencë ndaj tyre është e pajustifikueshme. Ato nuk do vënë në diskutim vetëm bonusin e këtij fund vitit  por edhe vetë nivelin e arritur të pensionit që vitet e fundit vetëm janë indeksuar në varësi me nivelin e inflacionit. Megjithatë praktika polake se “qytetarët polakë nën moshën e 26-vjeçëve, që fitojnë më pak se 22,200 dollarë në vit, do të përjashtohen nga tatimi mbi të ardhurat” dhe se “për të parën herë në një dekadë,  kryesisht prej Brexit dhe fuqizimit të tregut lokal të punës, më pak punëtorë polakë kanë emigruar, se sa janë kthyer në shtëpi” dëshmon se në fund të tunelit ka ende dritë. Ajo ndërkohë bën apel që autoritet të shohin me prudencë propozimin për tatimin e pagës ndaj të dy punësuarve.