Mattarella: “Shpirti i Demokracisë”

Nga Sergio Mattarella, President i Republikës Italiane

Demokraci. Fjalë e përhapur gjerësisht, që sugjeron një vlerë. Diktaturat e shekullit të njëzetë e identifikuan atë si një armik që duhej mposhtur. Burrat e lirë e bënë flamur.

Së bashku një arritje dhe një shpresë që, nganjëherë, ne përpiqemi, në mënyrë të paskrupullt, ta mposhtim duke vendosur emrin e saj në mbështetje të teorive partizane. Nuk ka debat në të cilin nuk përdoret për të mbështetur qëndrimin e dikujt. Një tesut që kundërshtarët e demokracisë do të pretendonin se është e konsumuar. Interpretimi i dhënë për këtë arritje thelbësore të jetës sonë ndonjëherë duket instrumental, jo i marrë në masë të mjaftueshme si bazë e respektit të ndërsjellë. Madje ka shkuar deri aty sa të thuhet se vlera të tilla si liria dhe demokracia janë kundër njëra-tjetrës, duke e konsideruar me dinakëri këtë të fundit si një kufizim të së parës.

Pra, nuk është e kotë, të pyesim nëse ka dhe çfarë është shpirti i demokracisë. Apo kjo përkthehet vetëm në një metodë? Çfarë e frymëzon atë? Çfarë e bën atë forcën që mban trupin e institucioneve tona dhe jetën civile të komunitetit tonë? Është një pyetje që ka shoqëruar dhe vazhdon të shoqërojë progresin e Italisë dhe Europës.

Alexis de Tocqueville deklaroi se një demokraci e pashpirt është e destinuar të shpërthejë, jo për shkak të aspekteve formale, natyrisht, por për shkak të vlerave të munguara.

Duke folur në Torino, në edicionin e parë të Bienales së Demokracisë, në vitin 2009, Presidenti i Republikës, Giorgio Napolitano, e ktheu vështrimin drejt ndërtimit të demokracisë sonë republikane, me përvetësimin e parimeve që e kanë vendosur vendin tonë, që nga ajo kohë në hullinë e mendimit liberal-demokratik perëndimor.

Pas “detyrimit” obsesiv të regjimit fashist, fryu “fryma e lirisë”, me Kushtetutën si garanci të të drejtave të qytetarëve. Fryma e lirisë, para së gjithash, si refuzim i çdo detyrimi ndaj konformizmit social apo politik, si e drejta e opozitës.

Demokracia, me fjalë të tjera, nuk kufizohet në rregullat e saj të funksionimit, pa paragjykuar, natyrisht, domosdoshmërinë e përcaktimit dhe respektimit të “rregullave të lojës”. Sepse – siç kujtoi Norberto Bobbio – kushtet minimale të demokracisë kërkojnë: përgjithësinë dhe barazinë e të drejtës së votës, lirinë e saj, propozimet alternative, rolin e pazëvëndësueshëm të asambleve zgjedhore dhe, së fundi, por jo më pak e rëndësishmja, kufizimet e vendimeve të shumicës, në kuptimin që ato nuk mund të shkelin të drejtat e pakicave dhe t’i pengojnë ato të bëhen shumicë. Është praktika e demokracisë që e bën atë të gjallë, konkrete, transparente, të aftë për të përfshirë. Cilat janë arsyet për t’iu referuar frymës së lirisë kur flasim për demokracinë? Nuk është demokraci pa mbrojtjen e të drejtave themelore të lirisë, të cilat përfaqësojnë atë që i jep kuptim shtetit të së drejtës dhe vetë demokracisë.

Prandaj, tema sfiduese që keni vendosur në qendër të reflektimit të kësaj Jave Sociale u përket  të gjithëve. Demokracia, në fakt, realizohet çdo ditë në jetën e njerëzve dhe në respektimin e ndërsjellë të marrëdhënieve shoqërore, në kushtet historike të ndryshme, pa çuar kjo në qëndrime të nënshtruara për cilësinë e saj. A mund të mendojmë të kënaqemi me faktin se një demokraci është e papërsosur? Për t’u kënaqur me një demokraci “me intensitet të ulët”? A mund të mendojmë të dorëzohemi, “pragmatikisht” nga një tërheqje në rritje e qytetarëve në temat e “gjërave publike”? A mund të ekzistojë një demokraci pa ushtrimin e vazhdueshëm të rolit të votuesve? Duhet pasur kujdes për të shmangur gabimin e ngatërrimit të përkatësisë partiake me pjesëmarrjen. Përkundrazi, është e nevojshme të bëhen përpjekje konkrete për të siguruar që çdo qytetar të jetë në gjendje të marrë pjesë plotësisht në jetën e Republikës. Të drejtat realizohen përmes ushtrimit demokratik. Nëse kjo paksohet, garancia e vlefshmërisë së tyre efektive zvogëlohet.

Demokracitë e papërsosura minojnë liritë: kjo manifestohet në pjesëmarrje modeste në zgjedhje. Ose kur parimi “një njeri-një votë” deformohet përmes mjeteve që ndryshojnë përfaqësimin dhe vullnetin e votuesve. Liritë do të ishin edhe më të cenueshme duke hipotezuar demokracitë e dobta, të dobësuara nga tiparet joliberale. Edhe këtu na ndihmon Bobbio, kur paralajmëron se nuk mund t’i drejtohemi thjeshtimeve të sistemit apo kufizimeve të të drejtave “në emër të detyrës për të qeverisur”. Një demokraci “e shumicës” do të ishte, me përkufizim, një kontradiktë e pashërueshme, për shkak të konfuzionit midis instrumenteve të qeverisjes dhe mbrojtjes së gjendjes aktuale të të drejtave dhe lirive.

Në zemër të demokracisë – siç lexojmë këtu – janë njerëzit, marrëdhëniet dhe komunitetet të cilave ata u japin jetë, shprehjet civile, sociale, ekonomike që janë fryt i lirisë së tyre, aspiratave të tyre, humanizmit të tyre: ky është guri i themelit të Kushtetutës sonë. Ky gur themeli i demokracisë vepron dhe mbështet rritjen e një vendi, duke përfshirë funksionimin e institucioneve të tij, nëse përtej ideve dhe interesave të shumta ekziston perceptimi i një mënyre të të qenit së bashku dhe të një të mire të përbashkët. Nëse nuk i dorëzohemi shpalljes obsesive të asaj që është në kontrast, të hakmarrjes, të delegjitimimit. Nëse universaliteti i të drejtave nuk cenohet nga kushtet e çekuilibrit, nëse solidariteti mbetet indi lidhor i një ekonomie të qëndrueshme, nëse pjesëmarrja është e gjallë, e përhapur, e vetëdijshme për vlerën dhe nevojën e vet, për domosdoshmërinë e saj thelbësore.

Në ndryshimin e epokës që po përjetojmë, ndjejmë të gjithë vështirësinë, ndonjëherë edhe njëfarë ankthi, në funksionimin e demokracive. Sot po shohim çështje kritike të paprecedentë, të cilat shtojnë problemet më të vjetra. Demokracia nuk pushtohet kurrë përgjithmonë. Në të vërtetë, vazhdimësia e kushteve të ndryshme historike dhe ndryshimi i karakteristikave të tyre kërkon realizim të kujdesshëm dhe të vazhdueshëm. Në kompleksitetin e shoqërive bashkëkohore, rreziqet e reja epokale i shtohen elementeve të njohura kritike që vënë në rrezik jetën e shteteve dhe komuniteteve: mjedisin dhe klimën, shëndetin, ato financiare, si dhe sfidat e shkaktuara nga dixhitalizimi dhe inteligjenca artificiale. Shoqëritë tona duken gjithnjë e më shumë si shoqëri me rrezik, për t’u përballur me të cilat, nganjëherë, dizenjohen zgjidhje thjesht teknokratike. Është aspak e pavend, pra, të vihet në dyshim e ardhmja e demokracisë dhe detyrat që i janë besuar, pikërisht sepse ajo nuk është thjesht një metodë, por përkundrazi, përbën “hapësirën publike” në të cilën shprehen zërat drejtues të qytetarëve.

Me kalimin e kohës është shtruar disa herë pyetja “për çfarë shërben demokracia”. Përgjigja është e thjeshtë: të njohësh – sepse ato para-ekzistojnë, siç tregohet në art. 2 të Kushtetutës sonë – dhe për t’i bërë efektive liritë e njerëzve dhe komuniteteve. Karl Popper ka treguar se si format e jetës demokratike krijojnë në thelb atë “shoqëri të hapur” e cila mund të maksimizojë mundësitë për konstituimin e identiteteve shoqërore të destinuara për t’u transferuar më pas në terrenin politik dhe institucional. Përvoja italiane e tridhjetë viteve të fundit është një shembull i kësaj.

Në shtatëdhjetë e tetë vjet që nga referendumi i vitit 1946, liria liberale dhe liria demokratike kanë kontribuar në “kantierin e hapur” të demokracisë sonë republikane, me shumëllojshmërinë e alternativave, realitetet e jetës dhe mobilizimet e ndryshme që kanë ardhur prej saj. Liria e traditës liberale na kujton një zonë të paprekshme të të drejtave themelore të njerëzve dhe mosdisponueshmërinë e tyre në lidhje me pasardhësit e rastësishëm të shumicës dhe, aq më tepër, ushtrimet kalimtare të grumbullimit të interesave. Liria e shprehur në ngjarjet e shekullit të njëzetë, me acarimin e çështjes sociale, solli më pas në fokus dinamikën e pritshmërive dhe nevojave të identiteteve kolektive në një shoqëri në transformim të përhershëm.

Është një pyetje e njohur për lëvizjen katolike, nëse është e vërtetë që ai anëtar i ri dhe brilant i Asamblesë Kushtetuese, Giuseppe Dossetti, shtroi problemin e “qasjes së vërtetë të popullit dhe të gjithë popullit në pushtet dhe në të gjithë pushtetin, jo vetëm atë politik, por edhe ekonomik e social”, me përkufizimin e “demokracisë substanciale”. Duke shënuar kështu kalimin në përmbajtjet që më pas do të shenjtëroheshin në nenet e pjesës së parë të Kushtetutës sonë. Ndër to janë edhe të drejtat ekonomiko-sociale.

Një reflektim sfidues me ambicien për të synuar “të mirën e përbashkët” që nuk është “e mira publike” në interes të shumicës, por e mirë e secilit dhe e secilit, në të njëjtën kohë; të secilit prej tyre, sipas asaj që Java Sociale e vitit 1945 donte të tregonte tashmë. Rruga e katolikëve – me kontributin e tyre në kauzën e demokracisë – nuk ishte e rastësishme dhe as e kohëve të fundit, megjithatë duhet pranuar se aderimi doktrinor ndaj demokracisë ishte i kushtëzuar nga “çështja romake”, me rrugën e turbullt të zgjidhjes së saj. Por tashmë Java e tetë Sociale, në Milano, në vitin 1913, nuk pati asnjë hezitim në pohimin e besnikërisë së katolikëve ndaj Shtetit dhe atdheut – ky i fundit u vendos më lart se Shteti – duke nxitur, në të njëjtën kohë, të drejtën për të refuzuar – si u shqiptua – çdo përpjekje për të “shndërruar atdheun, Shtetin, sovranitetin e tij, në sa më shumë institucione armiqësore… ndërkohë që ndjejmë se nuk jemi të dytë pas askujt në përmbushjen e atyre detyrave që na lidhin me të dyja”. Një shprehje e përgjegjësisë së pjekur. Tema që u shtrua ishte në thelb një temë e lirisë – përfshirë lirinë fetare – dhe kjo kishte të bënte me të gjithë shoqërinë, jo ekskluzivisht marrëdhëniet midis Mbretërisë së Italisë dhe Selisë së Shenjtë.

Sapo kujtova botimin e 19-të të Javës, në Firence, në tetor 1945. Me atë rast, në shprehjet e një juristi të shquar – përbërës të mëvonshëm – Egidio Tosato, gjejmë temën e ekuilibrit midis vlerave të lirisë. të propozuar dhe demokracisë, me identifikimin e garancive kushtetuese për të mbrojtur qytetarët. Demokracia si formë qeverisjeje nuk mjafton për të garantuar plotësisht mbrojtjen e të drejtave dhe lirive: ajo mund të shtrembërohet dhe shkelet në pretendimin e mallrave superiore ose të shërbimeve të përbashkëta. Shekulli i njëzetë na kujton dhe na paralajmëron për këtë. Kjo lindi edhe idenë e një Gjykate të Lartë Kushtetuese. Tosato kundërshtoi supozimin e Rusoit, sipas të cilit vullneti i përgjithshëm nuk mund të gjente kufij të asnjë lloji në ligje, sepse vullneti popullor mund të ndryshonte çdo normë apo rregull. Tosato e bëri këtë me fjalë shumë të qarta: “Tani të gjithë e dimë se vullneti i përgjithshëm i supozuar nuk është gjë tjetër veçse vullneti i shumicës dhe se vullneti i shumicës, që konsiderohet se përfaqëson vullnetin e të gjithë popullit, mund të të jetë, siç është vërtetuar shpesh, më i padrejtë dhe më shtypës se vullneti i një princi”. Prandaj, ai shprehu një jo të prerë ndaj absolutizmit të Shtetit, ndaj një autoriteti pa kufij, potencialisht paraprirës.

Ndërgjegjësimi për kufijtë është një faktor thelbësor për çdo institucion, duke filluar nga Presidenca e Republikës, për vitalitetin demokratik besnik dhe të domosdoshëm. Guido Gonella, një personalitet kryesor i lëvizjes katolike italiane, dhe më pas një burrë Shteti i shquar në sezonin republikan, gjithashtu folës në Javën e Firences të ’45-ës, nuk pati asnjë hezitim të gjente në Kushtetutë, një “formë jete – siç ai tha – më të lartë dhe universal”, me praninë e elementeve konstante, “kategorive etike” ai i përcaktoi ato dhe elemente të ndryshueshme, sipas “nevojave historike”, duke paralajmëruar rreziqet që vijnë nga ngurtësia e tepruar konservatore dhe fleksibiliteti tepër i lehtë demagogjik që ai mund t’i karakterizonte, me rezultatin e kalimit me indiferencë nga absolutizmi në demagogji, për t’u rikthyer drejt diktaturës. Dallimi ndërmjet pjesës së parë dhe të dytë të Kushtetutës sonë bazohet në këtë. Mesazhi ishte i qartë: ishte e gabuar dhe e rrezikshme t’i nënshtroheshe ndjeshmërive të rastësishme, të nxitura nga tundimet e përditshme të konfliktit politik. Siç ndodh me tundimin e shpeshtë për të futur referenca për tema të veçanta në pjesën e parë të Kushtetutës, e cila për më tepër – si rezultat i urtësisë së hartuesve të saj – i rregullon gjithsesi të gjitha këto aspekte, bazuar në parimet dhe vlerat e saj themelore.

Kushtetuta ishte në gjendje t’i jepte një kuptim dhe thellësi të re unitetit të vendit dhe, për katolikët, aderimi në të përkonte me angazhimin për të forcuar dhe për të mos dobësuar kurrë unitetin dhe kohezionin e italianëve. Frymë e çmuar, siç kujtoi së fundmi kardinali Zuppi, sepse ndarja rreth vlerave supreme të lirisë dhe demokracisë është ngjitësi i domosdoshëm i komunitetit tonë kombëtar.

Piu XII, në mesazhin e Krishtlindjeve të vitit 1944, ishte plot indikacione të rëndësishme dhe të frytshme.

Më lejoni të përqendrohem në atë tekst për të kujtuar treguesin se, për lidhjen midis lirisë dhe demokracisë, ai ndërthur temën e demokracisë të lidhur me atë të paqes. Sepse lufta e mbyt, mund ta mbyt demokracinë. Rendi demokratik, kujtoi Papa, përfshin unitetin e racës njerëzore dhe të familjes së popujve.

“Nga ky parim – tha ai – vjen e ardhmja e paqes”. Me thirrjen e “luftës kundër luftës” dhe apelit për “ndalimin njëherë e mirë të luftës agresive si zgjidhje legjitime e mosmarrëveshjeve ndërkombëtare dhe si instrument i aspiratave kombëtare”. Një thirrje për paqe e rinovuar sot nga Papa Françesku. Nuk bëhej fjalë për një “irenizëm” të duhur, për një ngulmim të dukshëm pacifist të Kishës përballë tragjedisë së Luftës së Dytë Botërore. Ishte, më tepër, një reagim i prerë moral që interpreton ndërgjegjen civile, sigurisht e pranishme te besimtarët – dhe, në çdo rast, në ndërgjegjen e popujve evropianë – të destinuar të ndërpritet me ndjeshmëritë e pozicioneve të tjera ideale.

Dëshmi për këtë ishte gjenerimi i Kushtetutave të pas Luftës së Dytë Botërore, si në Itali ashtu edhe në Gjermani, Austri dhe Francë. Për Italinë arti. 10 dhe 11 të Kartës sonë, që synojnë përcaktimin e komunitetit ndërkombëtar për të siguruar dhe arritur paqen. Do të ishte profesor Pergolesi, sërish në Firence 1945, ai që pohoi të drejtën e qytetarit për paqe, të brendshme dhe të jashtme, me propozimin për të përfshirë këtë parim në Kushtetuta, duke i dhënë kështu jetë një konceptimi të ri të marrëdhënieve midis shteteve.

Nëse në të kaluarën demokracia mori formë në Shtetet – shpesh të kundërta dhe në çdo rast me kufij të ngurtë e të pakapërcyeshëm – sot, pikërisht në kontinentin që ishte djepi i Shteteve, ka nevojë për të ndërtuar një sovranitet të fortë evropian që integron dhe i jep substancë konkrete dhe jo iluzore asaj të Shteteve Anëtare. E cila lejon dhe forcon sovranitetin e popullit të krijuar nga Kushtetutat tona dhe të shprehur, në nivel të institucioneve komunitare, në Parlamentin Evropian.

Rruga demokratike e nisur në Evropë pas humbjes së nazizmit dhe fashizmit, ka bërë të mundur forcimin e institucioneve të vendeve anëtare dhe zgjerimin e mbrojtjes së të drejtave të qytetarëve, duke i dhënë jetë atij gurthemeli të paqes që ishte fillimisht Komuniteti Evropian dhe tani është Bashkimi. Një unitet evropian më efektiv – më i fortë dhe më efikas se sa kemi qenë në gjendje të arrijmë deri tani – është sot një kusht për ruajtjen dhe përparimin e sistemeve tona të lirisë dhe barazisë, solidaritetit dhe paqes.

Duke iu rikthyer reflektimit mbi gurët e themelit të demokracisë, duhet nënvizuar se demokracia përfshin parimin e barazisë – të kujtuar më parë nga kardinali Zuppi – sepse pranon që njerëzit kanë dinjitet të barabartë. Demokracia është një instrument për afirmimin e idealeve të lirisë. Demokracia është antidoti i luftës. Kur pyesim veten nëse demokracia ka shpirt, kur pyesim veten se për çfarë shërben, gjejmë lehtësisht përgjigje të qarta. Përpjekja që edhe me këtë rast po përgatiteni të prodhoni për komunitetin kombëtar, kujton fjalët me të cilat Kardinali Poletti, në vitin 1988, në asamblenë e përgjithshme XXX të Konferencës Ipeshkvnore, shoqëroi, pas njëzet vjetësh, rifillimin e Javës Sociale: “Diakonia e Kishës Italiane në vend”. Me kontributin tuaj, në këto gati njëqind e njëzet vjet që nga botimi i parë, keni pasuruar të mirën e përbashkët të vendit dhe për këtë Republika ju është mirënjohëse.

Demokracia jonë zuri rrënjë, u zhvillua, u bë një tipar i domosdoshëm i identitetit kombëtar – duke u bërë gjithashtu një identitet evropian – i mbështetur nga partitë dhe lëvizjet, të cilat e kishin arritur demokracinë gjatë rrugës dhe po rivendosnin demokracinë mbi të faza historike. Sot ne duhet ta kthejmë vështrimin dhe vëmendjen ndaj asaj që po ndodh rreth nesh, në botën gjithnjë e më intime dhe të ndërlidhur. Krahas rishfaqjes së tundimeve neo-kolonialiste dhe neo-imperialiste, ndryshimet e reja gjeopolitike nxiten gjithashtu nga ritmet e rritjes së shteteve-kontinenteve më pak të zhvilluara më parë, nga tensionet territoriale, etnike, fetare, të cilat jo rrallë çojnë në luftëra dramatike, nga tendencat demografike dhe flukset gjigante migratore. Ne kalojmë nëpër fenomene – këto dhe të tjera – të cilat ndryshojnë thellësisht kushtet në të cilat kemi jetuar më parë dhe të cilat është e pamundur të mashtrojmë veten duke menduar se do të kthehen. Nga dimensioni kombëtar i problemeve – dhe sferat pasuese të vendimmarrjes – kemi kaluar në atë evropian dhe, në disa aspekte, në atë global. Ky është kushti ku ne jemi pjesë dhe në të cilin duhet të sigurojmë që të mbizotërojë e ardhmja e qytetarëve dhe jo e superstrukturave të formuara në kohë.

E kundërta e bashkëpunimit ndërmjet të barabartëve paraqet kthimin në sferat e ndikimit të më të fortëve apo më të armatosurve – që po praktikohet dhe teorizohet, në nivel ndërkombëtar, me luftë, frikësim, paragjykim – dhe, në kontekste të tjera, të atyre që kanë fuqi ekonomike që tejkalon madhësinë dhe funksionet e Shteteve. Vizioni historik dhe sagaciteti i Alcide De Gasperit spikat me zgjedhjen e lirisë së Paktit Atlantik të bërë nga Republika në vitin 1949 dhe me apostolatin e tij të guximshëm evropian.

Njëzet vjet më parë, në Bolonjë, Java e 44-të trajtoi temën e skenarëve të rinj dhe fuqive të reja me të cilat përballet demokracia. Është e nevojshme të matemi me historinë, të përballemi me gjendjen shëndetësore të institucioneve kombëtare e mbikombëtare dhe të organizimit politik të shoqërisë. Barrierat e reja fshihen gjithmonë për të minuar themelet e bashkëjetesës sociale: themelet e demokracisë nuk janë as ekskluzivisht institucionale dhe as ekskluzivisht sociale, ato ndërveprojnë me njëra-tjetrën. Çfarë na ndihmon? Jepni përgjigje që shohin të drejtat politike dhe sociale të qytetarëve dhe popujve duke kontribuar së bashku në përcaktimin e një të ardhmeje të përbashkët.

Duam t’i kthehemi për një moment Enciklikës “Populorum Progressio” të Palit VI: “të çlirohemi nga varfëria, të garantojmë në mënyrë më të sigurt jetesën, shëndetin, pjesëmarrjen më të plotë në përgjegjësi, jashtë çdo shtypjeje, të mbrojtur nga situata që cenojnë dinjitetin e tyre si burra, të gëzojnë arsimim më të madh, me një fjalë t’i bëjnë njerëzit të dinë dhe të kenë më shumë për të qenë më shumë: kjo është aspirata e njërzve sot – tha ai -, ndërsa një numër i madh i tyre janë të dënuar të jetojnë në kushte që e bëjnë iluzore këtë dëshirë legjitime”. A ka dikush që mund të refuzojë të abonohet në këto indikacione? Kam frikë se po, në fakt, edhe nëse askush nuk do të kishte guximin ta bënte hapur.

Gjithashtu, për këtë arsye, ushtrimi i demokracisë, siç e pamë, nuk reduktohet në një aspekt të thjeshtë procedural dhe madje nuk konsumohet vetëm me shprehjen e domosdoshme të votës në kutinë e votimit në raste elektorale. Ai presupozon përpjekjen për të zhvilluar një vizion të së mirës së përbashkët, në të cilin liritë individuale dhe hapjet shoqërore, e mira e lirisë dhe e mira e njerëzimit të përbashkët, ndërthuren me mençuri – sepse ato janë të pandashme. As nuk është një çështje e kufizuar në sferat shtetërore. Imzot Adriano Bernareggi, në konkluzionet e tij të Javës Sociale të vitit 1945, – sapo e pamë në imazhe – argumentoi, duke cituar Zhak Maritain, se një krishterim i ri po shfaqej në Evropë.

Uniteti që do të arrihej në bashkësitë moderne civile nuk kishte më një “bazë shpirtërore” të vetme, por më tepër një të mirë tokësore të përbashkët, e cila duhej të bazohej pikërisht në “dinjitetin e njeriut” jomaterial. Ky është ndërgjegjësimi që ka qenë në bazën e një sezoni kaq të gjatë paqeje – që shpresojmë se do të vazhdojë – në kontinentin evropian. Peshkopi i atëhershëm i Bergamos vazhdoi, “demokracia nuk është vetëm qeverisje e popullit, por qeverisje për popullin”.

Adresimi i shqetësimit, deficitit demokratik që është në rrezik, duhet të fillojë nga këtu. Nga fakti se, në terma dukshëm të ndryshëm, çdo herë nisemi sërish nga aftësia për të realizuar parimin e barazisë, nga e cila buron pjesëmarrja e ndërgjegjshme. Që të gjithë ta dinë se janë protagonistë të historisë. Don Lorenzo Milani na nxiti “të japim fjalën”, sepse “vetëm gjuha është e barabartë”. Domethënë të jenë alfabete në shoqëri. Republika ka mundur të bëjë një rrugë të gjatë, por detyra për të siguruar që të gjithë të marrin pjesë në jetën e shoqërisë dhe institucioneve të saj nuk përfundon kurrë.

Çdo brez, çdo epokë, është në pritje të provës së “alfabetizmit”, të realizimit të jetës së demokracisë. Provë, sot, më komplekse se kurrë, në shoqërinë teknologjike bashkëkohore. Epo, të luftosh që të mos ketë më “analfabetë të demokracisë” është një çështje parësore dhe fisnike, që na shqetëson të gjithëve. Jo vetëm ata që mbajnë përgjegjësi apo ushtrojnë pushtet. Sipas përkufizimit, demokracia është një ushtrim nga poshtë-lart, i lidhur me jetën e komunitetit, sepse demokracia është ecja së bashku. Shpresoj, që shumë prej nesh do ta gjejmë veten në këtë rrugë.