Tranzicioni demokratik

Si kalohet nga një regjim autoritar në një demokraci? A funksionon modeli i tranzicionit demokratik, me fazat e tij të detyrueshme, pavarësisht nga konteksti i vendit?

Nga Maud Navarre, Botuar në Sciences humaines,15/03/2016

Ç’farë është tranzicioni demokratik?

Quhet “tranzicion demokratik” kalimi nga një regjim autoritar në një regjim demokratik. I shfaqur së pari në kontekstin spanjoll, për të përcaktuar kalimin nga regjimi autoritar i gjeneralit Franko në regjimin demokratik, ai bëhet i njohur sidomos në vitet 1990 me shpërbërjen e bllokut sovjetik. Një paradigmë e vërtetë zë vend në shkencën politike: “transitologjia”. Studiuesit po bëjnë shumë krahasime midis shteteve (1). Qëllimi është të identifikohen fazat e tranzicionit demokratik për të ndihmuar ata që e nisin atë.

Në një libër që përmbledh punët mbi demokracinë në botë (2), politologia Alexandra Goujon përshkruan tre faza, megjithëse disa janë më të vështira për t’u përcaktuar se të tjerat.

• Një fazë, e ashtuquajtur “liberalizim,” gjatë së cilës regjimi autoritar fillon të lirojë të burgosurit politikë. Censura mediatike dobësohet, konkurrenca elektorale rritet. Kjo fazë e parë, me kohëzgjatje të ndryshme, nuk çon domosdoshmërisht në demokraci.
• Organizimi i zgjedhjeve të lira, në të cilat marrin pjesë grupe që më parë ishin të përjashtuara. Këto zgjedhje duhet të jenë të drejta, domethënë të lejojnë të gjithë votuesit të japin votën e tyre, pa u bërë presion, dhe të gjithë kandidatët të bëjnë fushatë në të njëjtat kushte.
• Faza e konsolidimit lejon instalimin e një demokracie përfaqësuese dhe liberale nëpërmjet organizimit të rregullt të zgjedhjeve të lira, ekzistencës së një drejtësie të pavarur që garanton liritë individuale dhe zhvillimin e pluralizmit politik.

Analizat janë të ndryshme për fazën përfundimtare. Për shëmbull, Samuel Huntington (3) konsideron se demokracia konsolidohet pas dy alternimeve të pushtetit pas zgjedhjeve të para të lira. Studiues të tjerë, si Juan Linz dhe Alfred Stepan (4), besojnë se një vend duhet të plotësojë pesë kushte që demokracia të vendoset plotësisht atje: ekzistenca e një shteti ligjor dhe e një burokracie për të ushtruar pushtetin e ri, një ekonomi e pavarur nga shteti, një shoqëri civile e organizuar në shoqata dhe që mbron interesat e saj përballë autoriteteve publike dhe së fundi, një shoqëri politike (parti, institucione, etj.) që zbaton standardet demokratike.

Disa valë historike?

Në një analizë që është bërë tashmë klasike (5), Samuel Huntington identifikon tre valë të zhvillimit të demokracisë.

• Bumi në shekullin e 19-të në vendet perëndimore (Shtetet e Bashkuara, Portugali, Portugali), Amerikën e Jugut (Kili, Uruguaj) dhe Oqeani (Australi dhe Zelanda e Re).
• Pas Luftës së Dytë Botërore, në vendet e mundura duke përfshirë Japoninë, Gjermaninë, Italinë, Austrinë, por edhe Indinë dhe Ceilonin. E drejta e votës e krijuar në disa koloni afrikane nxiti një formë demokracie, edhe pse e kufizuar.
• Nga fundi i viteve 1970, pas rënies së diktaturave, në Evropën Jugore (Portugali, Greqi), më pas, në vitet 1980, në Amerikën Latine (Peru, Argjentinë, Uruguai, Brazil) dhe në Azinë Juglindore (Filipine, Korea e Jugut. dhe Tajvani, në një farë mase). Rreth tridhjetë vende janë të përkushtuara për një qeverisje më demokratike.

Shkencëtarë të tjerë politikë, si Michael McFaul (6), identifikojnë një valë të katërt të demokratizimit në vitet 1990, pas Luftës së Ftohtë, në vendet e Evropës Lindore. Lëvizja shtrihet në Afrikën Sub-Sahariane.

Pyetjet po lindin në lidhje me periudhën e hapur në vitet 2000 nga revolucionet në Ukrainë dhe Gjeorgji, të ndjekura në fillim të viteve 2010 nga protesta popullore në vendet arabe. Disa vëzhgues tregojnë për një valë të re demokratizimi, ndërsa të tjerë, si OJQ-ja Freedom House (7), shprehin keqardhje për rritjen e lehtë, apo edhe rënien e herëpashershme të numrit të demokracive elektorale në botë.

Çfarë roli luajnë revolucionet?

Në Britaninë e Madhe dhe madje edhe në Francë, demokracia zuri rrënjë në shekullin e 19-të, pas revolucioneve. Lidhja e revolucionit dhe demokracisë për këtë arsye duket e ligjshme. Megjithatë, lëvizjet popullore që kërkojnë më shumë demokraci ndonjëherë mund të mbeten në letër. Për shembull, në vitin 1979, revolucioni iranian e transformoi vendin në një teokraci të udhëhequr nga Ajatollah Khomeini. Një shembull tjetër është represioni që pasoi pjesën më të madhe të vendeve të “Pranverës Arabe”.

Në pranverën e vitit 2011, u shfaqën protesta kundër autoritarizmit të qeverive. Tunizianët e drejtuan lëvizjen, të cilëve iu bashkuan egjiptianët, pastaj popullsi të tjera nga vendet e Magrebit (Maroku, Algjeria) dhe Lindja e Mesme (Libia, Jemeni, Siria, Kuvajti, Omani, Arabia Saudite…). Reagimet e qeverive ishin të ndryshme: abdikimi në Tunizi dhe Egjipt; shtypja e demonstruesve në Siri dhe Jemen; kompromise dhe masa sociale në Marok, Algjeri, Arabi Saudite, Oman dhe Kuvajt; lufta civile në Libi. Pesë vjet më vonë, vetëm Tunizia është përfshirë në një tranzicion demokratik, kujton Alexandra Goujon. Ajo vendosi një regjim gjysmë-presidencial, një kushtetutë dhe garanton më shumë të drejta individuale.

Prandaj, lidhja shkakësore midis përpjekjes revolucionare dhe demokracisë nuk është sistematike.

A mund ta imponojmë demokracinë nga jashtë?

Sigurisht, fuqitë e huaja mund të inkurajojnë demokratizimin e një vendi, për shembull duke ndihmuar në mbajtjen e zgjedhjeve të lira. Por a mund ato të imponojnë demokracinë nga jashtë? Ky koncept përshkon dukshëm politikën e jashtme të Shteteve të Bashkuara, e cila e bëri zgjerimin e demokracisë liberale një nga shtyllat e veprimit të saj të jashtëm që nga fillimi i shekullit të 20-të.

Megjithatë, ekzistojnë dy supozime për t’u konsideruar se demokracia mund, ose edhe duhet, të imponohet me forcë. Para së gjithash, këto analiza postulojnë se jashtë Perëndimit, vendet janë rezistente ndaj demokracisë. Ky është këndvështrimi i mbrojtur, për shembull, nga Samuel Huntington, për të cilin demokracia ka rrënjë të krishtera dhe perëndimore. Kulturat myslimane apo konfuciane thuhet se janë më të ndjeshme ndaj kohezionit të komunitetit sesa ndaj respektimit të lirive individuale dhe për këtë arsye më pak të prirura për demokratizim. Rezultati do të ishte një Përplasje e Qytetërimeve (1997). Ky lloj interpretimi kulturor është i kontestuar sot. Për shembull, ekonomisti dhe filozofi Amartya Sen (La Démocratie des autres, 2005) kujton ekzistencën e një tradite të gjatë debati publik në Azi, Afrikë dhe botën arabe, rajone të botës që gjithashtu i nënshtrohen në shekullin e XIX autoritarizmit kolonial të demokracive të reja, të tilla si Franca dhe Britania e Madhe, ndër të tjera.

Më pas, shpjegimi përmes faktorëve të jashtëm – urdhërat e fuqive të huaja – errëson rolin e aktorëve lokalë, në veçanti të elitave kombëtare, që shpesh veprojnë si stafetë (ndrojnë vendet). Sipas Guillermo O’Donnell dhe Philippe Schmitter (8), demokratizimi rezulton nga ndarja e qeverive autoritare midis ekstremistëve dhe të moderuarve. Këta të fundit, duke dashur të bëjë një koalicion për të përmbysur pushtetin në vend, detyrohen të bëjnë njëfarë hapjeje ndaj kundërshtarëve politikë. Kështu, disa diktatura u zhdukën gjatë tranzicioneve të “pakteve” (Spanja dhe Portugalia në vitet 1970; Hungaria dhe Polonia në fund të viteve 1980).

Sot, studiuesit argumentojnë për mënyra të tjera për të kuptuar proceset e demokratizimit, duke braktisur idenë e një rruge të vetme, të paracaktuar, që favorizojnë demokratizimin. E ashtuquajtura teza e “varësisë së rrugës”, në veçanti, shpjegon demokratizimin sipas vazhdimësisë së zgjidhjeve politike të së kaluarës. Ajo fton të interesohemi për veçoritë lokale (aktorët, institucionet dhe mbi të gjitha, historia e çdo vendi), të lidhura me ndikimin e mundshëm të fuqive të huaja. I importuar nga ekonomia, ky shpjegim u zhvillua në fund të viteve 1990, kur studiuesit vunë re vështirësi në konsolidimin e demokracisë në Afrikë ose në vendet ish-sovjetike të Evropës Lindore. Ky shpjegim sot mbështetet nga shumë politologë.

A kontribuon zhvillimi ekonomik në të?

Rritja e pasurisë së një vendi ishte një faktor i përmendur rregullisht deri në fund të viteve 1970 për të shpjeguar lidhjen, më pak a më shumë të drejtpërdrejt, me shfaqjen e demokracisë. Kombet më të pasura më pas do të inkurajonin më shumë masa sociale dhe arsimore duke lejuar integrimin e klasave më pak të privilegjuara shoqërore. Shfaqja e një shtrese të mesme të arsimuar do të ishte një kusht i domosdoshëm për zhvillimin e vlerave demokratike. Anasjelltas, zhvillimi më i ulët ekonomik i vendeve të caktuara në ditët e sotme shpjegon një demokratizim të ndenjur. Për shembull, Afrika Sub-Sahariane mbetet një nga rajonet më të varfra dhe më pak demokratike të botës. Sipas raportit të EIU, indeksi i demokracisë qëndron në 4.38 pikë. Vëzhguesit ndërkombëtarë vërejnë rregullisht parregullsi zgjedhore dhe çështje të korrupsionit. Dhjetë nga dyzet e katër vendet sub-Sahariane janë qeverisur nga të njëjtët sundues për më shumë se njëzet vjet.

“Nëse korrelacioni mes modernizimit ekonomik dhe demokratizimit është interesant, ai vështirë se mund të japë një shpjegim shkakësor”, shpjegon Alexandra Goujon, e cila përmend si kundërshembull vendet aziatike si Kina, të njohura për rritjen e tyre të fortë ekonomike, por shumë më pak për qeverisjen e tyre demokratike. Po kështu, demokracia indiane ka mbizotëruar, pavarësisht pabarazive të dukshme sociale dhe varfërisë së dukshme të një pjese të popullsisë.

Fjalë kyçe

Demokracia e drejtpërdrejtë: Qeverisja e popullit nga populli, pa ndërmjetës. Është forma e përjetuar, për shembull, në Antikitet apo edhe në Francë me Komunën e Parisit (1871). Ajo karakterizohet nga mjetet vendimmarrëse si referendumi i nismës popullore apo asambletë popullore.

Demokracia indirekte: Qeverisja nga përfaqësuesit e zgjedhur, të cilëve qytetarët u delegojnë pushtetin për të drejtuar punët publike. Ky është rasti me shumicën e demokracive të sotme në mbarë botën.

Demokracia pjesëmarrëse: Modeli hibrid midis demokracisë së drejtpërdrejtë dhe asaj përfaqësuese. Ai bazohet në zgjedhjen e përfaqësuesve, ndërkohë që përfshin qytetarët në faza të ndryshme të vendimmarrjes politike. Kjo mund të kalojë përmes komiteteve të qytetarëve, buxheteve me pjesëmarrje, këshillave rinore .

Regjim autoritar: Ai bazohet në “një marrëdhënie të të qeverisurve-qeveritarëve të bazuar më shumë në forcë sesa në bindje dhe duke rekrutuar liderë më shumë përmes kooptimit sesa garës elektorale” (Alexandra Goujon, Les Démocracies, 2015). Nocioni zëvendësoi termin “regjim totalitar” i përdorur për të përshkruar Bashkimin Sovjetik Stalinist dhe Gjermaninë naziste pas Luftës së Dytë Botërore.

Transitologjia, një nocion i kontestuar: E lindur në një perspektivë strukturaliste, “transitologjia” sot kontestohet për shkak të vizionit linear dhe teleologjik që ajo nxit: ajo nënkupton që demokratizimi pranon fazat dhe një fund të përbashkët për shumicën e vendeve të përkushtuara ndaj tij. Ky koncept nuk pasqyron kompleksitetin e situatave: “Demokracia është një mënyrë qeverisjeje në zhvillim dhe qëndrueshmëria e së cilës, për më tepër, nuk është e garantuar,” kujton Alexandra Goujon.

Edhe në territoret ku lindi, demokracia moderne është ende e paplotë: Shtetet e Bashkuara praktikuan zyrtarisht dallimet raciste deri në mesin e viteve 1960. Zvicra priti deri në vitin 1971 për t’u dhënë grave të drejtën e votës.

Regjimet e rrënjosura fort në demokraci mund të kthehen në qeverisje më autoritare. Për shembull, sipas një raporti të publikuar nga The Economist Intelligence Unit (EIU) (9), midis 2006 dhe 2015, indeksi i demokracisë i vendosur në 10 pikë nga rreth gjashtëdhjetë tregues ra në Amerikën e Veriut nga 8,64 në 8,56 dhe në Evropën perëndimore nga 8.60 deri në 8.42. Ndërhyjnë elementet ciklike: kriza ekonomike detyron disa shtete të miratojnë vendime jopopullore (kursimi në Evropë); terrorizmi detyron të tjerët të angazhohen në masa sigurie që kufizojnë liritë individuale (gjendja e jashtëzakonshme në Francë). A. Goujon përmend edhe faktorë strukturorë si humbja e besimit te institucionet politike dhe përfaqësuesit e tyre, duke rezultuar veçanërisht në një abstenim zgjedhor relativisht të lartë dhe të përsëritur.

Për më tepër, kufijtë midis regjimeve demokratike dhe autoritare janë ndonjëherë të hollë, siç dëshmohet nga regjimet “hibride”. Për shembull, Steven Levitsky dhe Lucan Way identifikojnë regjime që ata i kualifikojnë si “autoritarizëm konkurrues” (10): institucionet e tyre marrin formën e dukshme të një demokracie (zgjedhje të rregullta, garanci për të drejtat individuale dhe një sistem gjyqësor për t’i zbatuar ato). Megjithatë, funksionimi i pabarabartë favorizon pushtetin qeverisës. Ky është rasti, për shembull, me Rusinë e përfshirë në një “kthesë autoritare” që nga ardhja e Vladimir Putin në pushtet. Opozita politike është bërë më e vështirë, siç dëshmoi në vitin 2015 vrasja e Boris Nemtsov, një prej figurave të opozitës. Sipas raportit të EIU, midis 2006 dhe 2015, indeksi i demokracisë në Rusi ra nga 5.02 në 3.31.

Në Francë, që nga fundi i viteve 1980, shkencëtarët politikë si Michel Dobry (11) kanë bërë thirrje për braktisjen e modelit transitologjik në mënyrë që të fokusohen më shumë në konfigurimet lokale, në veçanti krizat politike, duke favorizuar kalimin nga një regjim në tjetrin. Në të njëjtin drejtim shkon edhe konstitucionalistja Elena Simina Tănăsescu. Ajo shpreh keqardhjen se në transitologji ” i është vënë theksi i ekzagjeruar elitave, një farë eurocentrizmi dhe, mbi të gjitha, paaftësia për të prodhuar hipoteza të verifikueshme, shoqëruar me keqpërdorimin e historisë në shpjegimin e kauzaliteteve (12)”

NOTES

(1) Guy Hermet, « Comment réussir une démocratisation ? », Sciences Humaines, n° 204, mai 2009.

(2) Alexandra Goujon, Les Démocraties, Armand Colin, 2015.

(3) Samuel Huntington, The Third Wave. Democratization in the law twentieth century, University of Oklahoma Press, 1991.

(4) Juan Linz et Alfred Stepan, Problems of Democratic Transition and Consolidation, John Hopkins University Press, 1996.

(5) Samuel Huntington, The Third Wave. Democratization in the law twentieth century, University of Oklahoma Press, 1991.

(6) Michael McFaul et Kathryn Stoner-Weiss (dir.), After the Collapse of Communism. Comparative lessons of transition, Cambridge University Press, 2004.

(7) www.freedomhouse.org

(8) Guillermo O’Donnell, Philippe Schmitter et Laurence Whitehead, Transition from Authoritarian Rule, John Hopkins University Press, 1986.

(9) EIU, « Democracy in an age of anxiety », Democracy Index 2015, 2016. www.eiu.com

(10) Steven Levitsky et Lucan Way, Competitive Authoritarianism, Cambridge University Press, 2010