Vitet e mbrapshtë të Shqipërisë pas Luftës I Botërore (1918-1920)

Nga Pëllumb Xhufi, botuar në gazetën Dita, 18 gusht 2020

Fundi i Luftës I Botërore, u prit me ankth, por edhe me shpresë nga rrethet patriotike, brenda dhe jashtë Shqipërisë. Territoret e Shqipërisë së dalë nga Konferenca e Ambasadorëve (1913) mbetën të pushtuara, tashmë nga ushtritë e Antantës. Pas tërheqjes së forcave Austro-Hungareze, në Shkodër u vendos një kontingjent i trupave aleate nën komandën franceze. Në krahinën e Korçës vazhdonin të mbeteshin gjithashtu francezët, kurse i gjithë territori tjetër i Shqipërisë u vendos nën kontrollin e trupave italiane. Ndërkohë, Serbia e Greqia, të cilat u rreshtuan në krahun e Aleatëve, dhe pse nuk luajtën rol në veprimet ushtarake, prisnin nga Konferenca e Paqes së Parisit të plotësoheshin pretendimet e tyre mbi territoret shqiptare që kishin shpëtuar pa u aneksuar prej tyre pas Konferencës së Ambasadorëve të Londrës, më 1913. Ç’është më e keqja, pretendime të forta në Shqipëri ngrinte tani edhe Italia, që në mjediset patriotike shqiptare konsiderohej një vend dashamirës e me rol të rëndësishëm në krijimin dhe ruajtjen e shtetit shqiptar të njohur nga Konferenca e Ambasadorëve më 1913. Traktati i fshehtë i Londrës i vitit 1915, me të cilin Aleatët siguruan kalimin e Italisë në krahun e tyre, i jepte Italisë sovranitetin e plotë mbi Vlorën e hinterlandin e saj si dhe protektoratin mbi pjesën e Shqipërisë e Mesme që do mbeste pasi Veriu dhe Jugu i Shqipërisë do u kalonte Serbisë, Malit të Zi e Greqisë. Traktati u denoncua nga qeveria bolshevike e Rusisë dhe u bë objekt i stigmës dhe i kritikës së ashpër të Presidentit W. Wilson. Më 8 janar 1918, paraqiti përpara Kongresit projektin e tij prej 14 pikash mbi paqen në Evropë, që sillte një frymë të re liberale e demokratike në marrëdhëniet ndërkombëtare. Sipas tij, rendi botëror nuk duhet të bazohej më në ekuilibrin e forcave, por në të drejtën e popujve për të vendosur për fatin e tyre. Vendin e “diplomacisë së fshehtë” duhet ta zinte “diplomacia e popujve”.

Duke iu referuar posaçërisht nënvizimeve të Presidentit amerikan mbi mosnjohjen e marrëveshjeve të fshehta të Fuqive dhe mbi afirmimin e të drejtat e popujve të vegjël, në  letrën që i dërgonte Partisë Politike në SHBA, më 7 tetor 1918, Ismail Qemali shprehej plot shpresë: “Presidenti Wilson, i cili me të drejtë duhet të shpallet apostull i paqes dhe i lirisë së popujve, dërgoi një mesazh të ri, i cili përbën një garanci të re për shpëtimin tonë… Nuk ka pikë dyshimi, se duke filluar nga sot, merr jetë perandoria e së drejtës dhe fillon epoka e drejtësisë universale” . I bindur për rolin e ri që SHBA do luante në skenën botërore këtej e tutje, I. Qemali u sugjeronte rretheve patriotike të shqiptarëve Amerikës, që të takonin qarqet zyrtare amerikane për t’u treguar atyre, me argumente historike, politike e gjeografike, se cili është kombi shqiptar, cilat janë të drejtat dhe dëshirat e këtij kombi “dhe për t’i bindur ato “se pa iu shtuar Shqipërisë nga ana e veriut Kosova e nga ana e Jugut Çamëria, nuk mund të shtrohet qetësia në sinisinë e Ballkanit”. Por, megjithëse lufta kishte mbaruar e në Paris do flitej për paqen, mbi qiellin e Shqipërisë po grumbulloheshin re të zeza, ndaj duhej vepruar pa humbur kohë. “Sot”, i shkruante I. Qemali në 17 nëntor Sevasti Dakos, “është dita e fundit për Shqipërinë: do të ngjallemi a do të vdesim”.

Në këto rrethana të vrullshme e të rrezikshme, në rrethet patriotike shqiptare, brenda dhe jashtë vendit, ishte pjekur bindja se vendi duhet të kishte një qeveri, shprehje e vullnetit dhe e sovranitetit të popullit shqiptar, që të mund të përçonte zërin e tij në Konferencën e Paqes. Për praninë e një delegacioni shqiptar në Konferencën e Paqes, por që të mbështeste qëndrimet italiane atje, ishte e interesuar edhe Italia, që kontrollonte pjesën më të madhe të territorit të Shqipërisë. Për këtë qëllim, që në muajin tetor 1918 Ministri i Jashtëm italian, Sidney Sonnino, udhëzonte krijimin në Shqipëri të një “Këshilli Kombëtar Shqiptar” me qendër në Durrës, nga i cili do dilte përbërja e delegacionit në Konferencën e Paqes. Por edhe kjo nuk ishte punë e lehtë. Periudha pas shpalljes së Pavarësisë në 1912 ishte karakterizuar nga veprimi i një numri të madh faktorësh divergjentë në jetën politike të vendit, që kulmuan me krijimin e disa zonave pushtimi gjatë Luftës I Botërore. Për rrjedhojë, edhe elita politike e kulturore e vendit ishte copëzuar në qëndrimet e zgjedhjet e veta politike. Siç vërente, jo pa e tepruar, në 22 tetor 1918 F. Castoldi, shef i zyrës për Shqipërinë e Ballkanin në MPJ italiane, “plogështia dhe pavendosmëria e njerëzve që pretendojnë të udhëheqin kombin shqiptar, është shkaku që sot nuk ekziston asnjë qendër, asnjë grup që të marrë pamjen dhe autoritetin për të folur e për të vepruar në emër të popullit”.

Nga ana tjetër, italianët nuk ishin dhe aq të interesuar që shqiptarët të kishin një organ drejtues, që të fliste në emër të popullit shqiptar, siç shprehej Castoldi. “Këshilli Kombëtar Shqiptar”, precizonte ministri i tij, Sonnino, “duhej krijuar me personalitete shqiptare që të jenë besnikët tanë dhe të kenë autoritet në të gjithë Shqipërinë e pushtuar prej nesh, me përjashtim të Vlorës dhe të rrethit të saj”. Përjashtimi i Vlorës dhe i krahinës së saj nga përfaqësimi në delegacionin shqiptar nënvizonte kokëfortësinë e qeverisë italiane për të vendosur sovranitetin e plotë të saj mbi Vlorën, gjë që vetë Sonnino e kishte deklaruar hapur në fjalën e tij para parlamentit italian, më 23 shkurt 1918. Por ndarja e Vlorës nga trupi i shtetit shqiptar, siç këmbëngulte Italia, ishte një arsye mjaft e madhe për të krijuar një çarje të parë mes italianëve dhe personaliteteve shqiptare që në 25 dhjetor 1918 u mblodhën në Durrës. Në letrën që i dërguan qeverisë italiane të nesërmen, më 26 dhjetor, delegatët e Kuvendit njoftonin qeverinë italiane se kishin vendosur për krijimin, jo të një “Këshilli Kombëtar Shqiptar”, siç rekomandonte Sonnino, por të një qeverie kombëtare, shprehje e sovraniteti të popullit shqiptar, e cila do kishte autoritetin dhe investiturën e duhur për të mbrojtur interesat e vendit në Konferencën e Paqes. Edhe pse pranonin nevojën e ndihmës e të koordinimit me qeverinë italiane, pjesëmarrësit e Kuvendit të Durrësit deklaronin se Delegacioni shqiptar në Paris do humbte në seriozitet e besueshmëri, në rast se do fliste me të njëjtën gjuhë si delegacioni italian e “nuk do shkonte përtej qëndrimeve të Romës”. Ministri i Jashtëm Sonnino e parandjeu se qeveria shqiptare nuk do të ishte thjesht një krijesë italiane, prandaj kërkoi ta informonin përse vendimet e mara prej saj nuk puqeshin me direktivat e dërguara nga Roma. Kërkoi, gjithashtu, të njihej me fjalën dhe mënyrën e votimit të secilit delegat të Kuvendit.

***

Më 18 janar 1919 në Paris u hap Konferenca e Paqes, e cila do merrej me rregullimin e botës pas përfundimit të Luftës. Ashtu si në vitin 1878, në Kongresin e Berlinit, edhe kësaj radhe Shqipëria, e njohur si shtet i pavarur vetëm në vitin 1913, u ndodh edhe në këtë forum të lartë ndërkombëtar përballë pretendimeve territoriale të fqinjëve të saj. Shteti i ri i Jugosllavisë, i lindur nga bashkimi i Serbisë, Kroacisë e Sllovenisë e i pagëzuar pikërisht në Konferencën e Paqes, solli në atë konferencë pretendimet e Beogradit për një dalje serbe në  Adriatik nëpërmjet aneksimit të viseve të tjera veriore, veç Kosovës që ishte pushtuar në vitin 1913. Megjithatë, rreziku i vendosjes së protektoratit të Italisë mbi Shqipërinë, siç parashikonte Traktati i fshehtë i Londrës, fitonte një vend parësor në vlerësimet strategjike të Beogradit. Kundrejt një Shqipërie nën mandatin italian, në Paris jugosllavët zgjodhën të paraqesin si opsion të parë njohjen e pavarësisë e integritetit territorial të Shqipërisë së vitit 1913, në rast se edhe të tjerët do bënin të njëjtën gjë. Përndryshe, Jugosllavia do të kërkonte aneksimin e gjithë territorit në veri të rrjedhës së lumit Drin me Shkodrën, si dhe tokat në bregun e djathtë të Drinit të Zi. Në pritje të zgjidhjeve që do jepte Konferenca e Paqes, forcat jugosllave kishin depërtuar brenda territorit të Shqipërisë duke u pozicionuar kërcënueshëm në pika të veçanta, në Has, Lumë, Dibër, Malësi të Gjakovës e Malësi të Madhe.

Me një listë të gjatë rivendikimesh territoriale u paraqit në Paris kryeministri i Greqisë, E. Venizellos. Ato ishin bërë të njohura për kanceleritë e Fuqive që më herët, nëpërmjet memorandumit “Greqia në Konferencën e Paqes”, të hartuar nga vetë Venizellosi. Kryeministri kishte krijuar bindjen tek opinioni grek, se ishte ai njeriu që do realizonte projektin nacionalist të “Megali Idesë”, që parashikonte restaurimin e një perandorie të madhe euro-aziatike me kryeqytet Stambollin.  Entuziazmi rreth personit të tij ishte në qiell dhe në momentin kur po nisej për në Konferencën e Parisit,  Venizellos u përcoll me një ceremoni pompoze, ku antarët e parlamentit grek, të vënë në rresht, ndaheshin prej tij duke i puthur dorën, sikur të ishte një despot oriental. Në muajt tetor-nëndor 1918, kryeministri Venizellos vizitoi Parisin e Londrën ku anticipoi ambicjet territoriale të Athinës, që do paraqiteshin zyrtarisht në Konferencën e Paqes. Arriti të akreditojë aty pa shumë mund tezat greke. Në takimin me Lloyd George, Venizellos kërkoi aneksimin grek të “Vorio-Epirit”, të cilin, siç pretendoi ai,  ushtria greke e kishte pushtuar në tetor 1914 “me miratim” të Aleatëve”. Siç bënte shpesh, edhe kësaj radhe Venizellos luante me bllofin, me padijen dhe me memorien e shkurtër të bashkëbiseduesve të tij evropianë. Në fakt, kishte qenë vetë ai, që në 5 dhjetor 1914, kishte refuzuar ofertën anglo-franceze për të hyrë menjëherë në luftë në krahun e Antantës, kundrejt premtimit për të aneksuar pjesët e lakmuara të Shqipërisë së Jugut. Në atë rast, Venizellos ishte justifikuar duke thënë se “gjendja e përgjithshme kërkonte ruajtjen e neutralitetit grek”. Por edhe më tej, Greqia mbajti një “néutralité expectante” (neutralitet në pritje). Megjithatë, kjo nuk i pengoi trupat greke që në 1 dhjetor 1916 të qëllonin mbi marinarët francezë në portin e Pireut, duke vrarë shumë prej tyre. Venizellosi e futi Greqinë në luftë në krah të Antantës vetëm në muajt e fundit të saj.

Precedentët, pra, nuk premtonin mirë për Greqinë.  Pavarësisht nga kjo,  Venizellos parashtroi në Konferencën e Paqes një listë kilometrike rivendikimesh territoriale, edhe pse Greqia paraqitej aty me një bilanc të mjerë lufte, ndërkohë që fitimtarët deklaronin miliona e qindra mijëra viktima. Jo më kot, Venizellos paralajmëronte bashkëpunëtorët e tij të mos citonin shifra të vrarësh. Këta, bashkë me të plagosurit e të humburit mezi arrinin numrin 4917, dhe ky numër ishte në shpërpjesëtim ekstrem me rivendikimet e paraqitura prej tij. Megaloman e ambicioz i paskrupullt, Venizellos i atribuonte Greqisë një rol të madh në skakierën evropiane, si një vend civilizues, rol që Britania e Madhe dhe Franca kishin luajtur me afrikanët e aziatikët. Aftësia “civilizuese” e Greqisë ishte një nga “argumentet” ku Venizellos i mbështeti pretendimet greke mbi territore të huaja. Sa për shqiptarët e “Vorio-Epirit” që do përfshiheshin brenda kufijve të rinj të Greqisë, deklaroi ai, “ata duhet të ndjeheshin të lumtur që Greqia pranonte t’i përfshinte në gjirin e vet”.

Venizellos gëzoi një mbështetje tej çdo parashikimi në Konferencën e Parisit nga Franca dhe Britania e Madhe. Pozicionimi i tyre në favor të pretendimeve greke u pa që në mbledhjen e parë të “Komitetit për çështjet greke”, në 12 shkurt 1919, kur Kryetari, francezi Jules Cambon, i hapi punimet duke deklaruar se “Kjo konferencë ofronte mjetin më të mirë për të kënaqur rivendikimet e hershme të kombit grek, duke plotësuar më në fund veprën e pavarësisë të filluar një shekull më parë nga Kombet Liberale të Evropës”. Me një fjalë, rivendikimet e Greqisë ishin jo vetëm problem i saj, por edhe i Evropës Liberale!

Përfaqësuesit anglezë në Konferencën e Paqes, mbrojtën, gjithashtu, rivendikimet greke për Shqipërinë e Jugut, duke mbështetur tezën e Venizellosit se në këtë rast nuk duheshin marrë parasysh konsideratat etnike. Sipas tyre, në rend të parë për Aleatët vinin konsideratat ekonomike e strategjike. Sa i përket vërejtjes së delegatit amerikan lidhur me karakterin etnik shqiptar të asaj treve, anglezi Eyre Croëe me një dozë të fortë cinizmi deklaroi se duhej pasur besim në atë, që ai e quajti “aftësia e madhe asimiluese e popullit grek”. “Zemërgjerësia britanike” ndaj pretendimeve greke u shpreh qartë, kur në fund të majit 1919, britaniku Nicolson, paraqiti një propozim për ndarjen e Shqipërisë sipas linjave të Traktatit të Londrës 1915: Shqipëria e Veriut kalonte nën Jugosllavinë, ajo e Mesme do formonte një shtet mysliman autonom nën mandatin e Italisë, dhe Shqipëria e Jugut i jepej Greqisë. Për të siguruar edhe adezionin e SHBA me këtë plan, Nicolson parashikonte që krahina e Korçës “të kthehej në qendrën e një Universiteti Qëndror Shqiptar nën mbrojtjen e Shteteve të Bashkuara, ku do të ruhej e nxitej idea e një bashkimi eventual shqiptar”. Por një zgjidhje e tillë i shtyu vetë antarët e tjerë të delegacionin britanik të vinin në dyshim shëndetin mendor të kolegut të tyre. Sa për amerikanët, ata nuk e morën fare në konsideratë atë.

Pikërisht, delegacioni i Britanisë së Madhe ishte ai që i dha mbështetjen më të madhe rivendikimeve të Venizellosit në Konferencën e Paqes. Pas kolapsit të Perandorisë Osmane, Britania e Madhe, deri atëhere fuqi mike e saj, i trëmbej krijimit të një boshllëku pushteti që do mund të rrezikonte interesat britanike në Mesdheun Lindor. Ndaj ishte e interesuar që zotërimi i ngushticave të binte në dorë të një fuqie aleate. Kryeministri laburist Lloyd George identifikoi si të tillë Greqinë, i tërhequr nga ofertat, si dhe nga sharmi që ushtronte mbi të politikani i regjur grek. Venizellosi i kishte premtuar atij se në rast të plotësimit të pretendimeve greke, ai do vinte në dispozicion të Britanisë çdo port apo bazë detare në territorin aktual grek dhe në territoret që Greqia priste t’i merrte nga Konferenca Por Venizellosi kishte bërë kujdes që ofertën greke për një kontroll nga flota britanike të bazave detare në Mesdheun lindor, ta paraqeste si një ofertë personale. E për rrjedhojë, ajo rrezikonte të mos realizohej, në rast se ai binte nga pushteti, dhe që të mos binte nga pushteti, Venizellosi duhej të mos kthehej duarbosh në Athinë! Prej këndej zelli i tepërt i britanikëve për t’i dhënë sa më shumë kredibilitet Venizellosit duke përkrahur çdo kërkesë të tij. Nuk ishte e rastit, që grupi negociator që përfaqsoi Britaninë e Madhe në Konferencën e Paqes të Parisit përbëhej nga filohelenë e njëherësh turkofobë të shpallur, si Sir Eyre Croëe, Harold Nicolson, Allen Leeper e diçka më pak Arnold Toynbee, studjues i njohur i qytetërimeve. Ky grup, brenda Ministrisë së Jashtme britanike, në vitet 1918-1920 punoi për krijimin e një aleance anglo-greke, në të cilën një “Greqi e Madhe” do të ishte partneri kryesor i Britanisë në Mesdheun Lindor

Sigurisht, Venizellos nuk mund të gjente me italianët të njëjtin mirëkuptim, që kishte gjetur me britanikët e francezët. Pretendimet greke përplaseshin me ato italiane jo vetëm në Shqipëri, por edhe në Dalmaci, në ishujt e Egjeut e në Azinë e Vogël. Kjo i rriste shpresat e patriotëve shqiptarë për një angazhim më të vendosur të Italisë në mbrojtjen e interesave të Shqipërisë në raport me rivendikimet greke. Megjithatë, këmbëngulja italiane për të kërkuar realizimin e klauzolave të Traktatit të fshehtë të Londrës, i fashiste shpresa të tilla. Disa muaj para se të shpallej armëpushimi dhe të përfundonte Lufta I Botësore, në 15 mars 1918,  Fan Noli, në emër të Federatës “Vatra”, shprehte hapur skepticizmin lidhur me një rol të Italisë në favor të interesave të Shqipërisë. “Italia”, shkruante ai, “nuk do të ngurrojë t’i japë Greqisë pjesën tjetër të Shqipërisë së Jugut në shkëmbim të Dodekanezit, dhe vetë të kënaqet me Vlorën dhe prapatokën e saj”. Këtij qëndrimi i bënte jehonë edhe dega e Federatës “Vatra” me qendër në Zvicër, në një deklaratë të saj të 1 dhjetorit 1918, ku me shumë largpamësi theksohej: “Ndërhyrja italiane në Shqipëri dhe synimet për të pushtuar Vlorën dhe hinterlandin e saj cenojnë pavarësinë dhe tërësinë tokësore të Shqipërisë… por pavarësia e plotë dhe tërësia e Shqipërisë janë edhe një nga kushtet e domosdoshme për të mënjanuar ndërlikimet e ardhme dhe fërkimet e rrezikshme midis Italisë dhe shteteve të tjera ballkanike”. Atë kohë edhe organizata patriotike, si Komiteti “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës” apo personalitete të shquara në Shqipëri, si Aqif Pashë Elbasani, kuptuan dhe paralajmëruan për rrezikun që paraqiste për copëtimin e Shqipërisë riciklimi në Konferencën e Paqes të Parisit i klauzolave të Traktatit të fshehtë të Londrës të vitit 1915. “Nëse Italisë do t’i mbetet Vlora”, thuhej në një deklaratë të Komitetit Mbrojtja Kombëtare e Kosovës, janar 1919, “e nëse ajo fiton protektoratin mbi Shqipërinë, Komiteti ynë parashikon për Shqipërinë dëme politike, tokësore e ekonomike… se për shkak të Vlorës do t’u lihet fqinjëve tanë lakmues një copë nga pjesët me rëndësi të Atdheut”. Prandaj, “për një qeverim më vete, pa proteksione, sipas rrugës që i diftoi botës mbarë i madhi qytetas amerikan, Wilson, tuj i dhanë të drejtën e vetëvendosjes popujve të vegjël”, shprehej në 1 shkurt 1919 në gazetën “Populli” një grup patriotësh shkodranë me Ndrek Kaçulinin, Mikel Shkrelin, Riza Koplikun, Haxhi Hafizin, Kel Marubin, Kolë Gjinajn, Jonus Repishtin etj.

***

Në fakt, këmbëngulja e Italisë në zbatimin e klauzolave të Traktatit të fshehtë të Londrës, e shtyu atë drejt një ujdie me Greqinë, që cenonte në themel interesat shqiptare. Në dy takime që ministri i Jashtëm Sonnino pati me kryeministrin grek Venizellos në Paris, në 10 e në 19 janar 1919, ai insistoi që Italisë t’i mbetej Vlora dhe gjithë brezi bregdetar i Shqipërisë përballë Korfuzit, ndërkohë që Greqia mund të kënaqej me territoret e brendshme të Jugut, me Korçën, Leskovikun e Kolonjën. Gjithsesi, kjo ishte një bocë e parë. Pala italiane nuk e konsideronte definitiv këtë projekt për ndarjen e Shqipërisë së Jugut mes saj e Greqisë. Zbatimi i tij do të varej nga arritja e një marrëveshjeje të përgjithshme italo-greke, ku të zgjidheshin edhe nyjet e Dalmacisë, Egjeut e Azisë së Vogël. Sonnino u tregua i prerë: o marrëveshje mbi gjithçka, o asgjë (accordo su tutto, o niente)!

Por, pretendimeve të Venizellosit në Konferencën e Paqes u mbeti gozhda në sharrë me amerikanët. Deklaratat paraprake të Presidentit Wilson mbi të drejtat e popujve të vegjël ishin një paralajmërim që nuk premtonin mirë për pretendimet territoriale të kryeministrit grek, që kishin gjetur mbështetje të pakushtëzuar në rrethet filohelene të Londrës e të Parisit. Që në mbledhjen e parë të Komitetit për çështjet greke, më 12 shkurt, përfaqësuesi i SHBA, Day, deklaroi se vendi i tij nuk do pranonte kufijtë e propozuar nga Venizellosi përderisa ata nuk përputheshin me kufijtë etnikë. Konkluzioni i tij pas njohjes së Komisionit me pretendimet greke, se “nuk i duhej dhënë asgjë Greqisë, pa e studjuar më parë çështjen në thellësi”, zhgënjente shpresat e Venizellosit dhe të vetë drejtuesit të sencave, francezit Jules Cambon, për t’i mbyllur shpejt e shpejt punimet e atij Komisioni mbi bazën e ujdive të arritura paraprakisht midis Venizellosit e kryeministrave Lloyd George e Clemenceau.

BALLAFAQIMI SHQIPTARO-GREK NË KONFERENCËN E PAQES, SHKURT 1919

Kryeministri grek E. Venizellos, që ndërkohë kishte patur biseda paraprake me krerët e delegacioneve të Parisit, Londrës e Romës në Konferencën e Paqes, i paraqiti pretendimet tokësore greke ndaj Shqipërisë së Jugut, fillimisht përpara Këshillit të Lartë të Konferencës, më 3 shkurt, e më vonë përpara Komisionit të posaçëm të çështjeve greke, më 24 shkurt 1919. Venizellos solli një mori të dhënash historike, strategjike, ekonomike, etnografike e gjuhësore për të argumentuar domosdoshmërinë e bashkimit të “Vorio-Epirit” me shtetin grek. Për të provuar karakterin gjoja grek të Shqipërisë së Jugut, Venizellosit iu desh të bëjë “akrobacira” të guximshme, duke paraqitur, harta, fotografi, statistika të dyshimta e deri duke hedhur në përdorim termin konvencional “Vorio-Epir”, të përdorur për herë të parë nga politika greke në vitin 1913. Statistikat e tij, siç e pranoi vetë, nuk ishin statistika shkencore, por shifra të mbledhura nga autoritetet konsullore e kishtare greke. Por, shtoi Venizellos, “mbi saktësinë e tyre ai vinte besueshmërinë e qeverisë greke dhe të vetin”, a thua se “besueshmëria e qeverisë greke” ishte një vlerë universalisht e pranuar. U përpoq të zhvlerësonte faktorin etnogjuhësor, duke “pranuar” disa fakte të njohura botërisht: që krahina të tëra të Greqisë, tha ai, popullohen në 50% të tyre nga banorë me origjinë shqiptare; që shqiptarë ishin luftëtarët që ngritën krye kundër Perandorisë Osmane më 1769; që shqiptarë ishin edhe udhëheqësit kryesorë të revolucionit grek më 1821, si Boçari e Miauli; që deri edhe ministra të kabinetit të tij kishin si gjuhë të nënës gjuhën shqipe. Madje, shtoi ai, “në flotën tonë luftarake, më shumë se dy të tretat e marinarëve janë të racës shqiptare dhe kur admirali Kunduriotis u drejton fjalën… ai u flet atyre në gjuhën shqipe”. Duke u zhvendosur mjeshtërisht nga gjuha e nënës në gjuhën e shkollës, e gjithashtu duke thënë një të pavërtetë të madhe, Venizellosi deklaroi se në gjithë “Epirin e Veriut”, konkretisht në Korçë, kishte vetëm një shkollë në gjuhën shqipe me gjithsej 200 nxënës. Jo pa qëllim ai precizoi se edhe kjo shkollë drejtohej nga një amerikan. Ndërkohë, shtoi ai, po në Korçë, shkollat greke numëronin 2400 nxënës. Mbi këtë bazë, pa u kujdesur se binte në qëndrime raciste, ai gjente rastin të lëshohej kundër vendimit të Konferencës së Londrës e Protokollit të Firences të 1913, të cilët ia lanë Shqipërisë atë territor mbi bazën e gjuhës së folur në familje, që ishte gjuha shqipe dhe që ai me përbuzje e quajti “gjuha myslimanishte”. Prandaj, nxirrte konkluzionin e tij Venizellos, elementi themelor i identitetit të një kombi nuk ishte “as raca, as gjuha dhe as forma e kafkës”, por ishte ndërgjegjja kombëtare dhe kjo, sipas tij, ngrihej mbi besimin fetar. Mbi këtë bazë, Venizellos e trajtoi historinë e Shqipërisë si një konflikt midis myslimanëve dhe të krishterëve, ku të parët i mbanin sytë nga Stambolli, kurse të dytët e shihnin shpëtimin te Mbretëria e Greqisë. Duke abuzuar me paditurinë e anëtarëve të Komisionit, ai ia atribuoi këtij  kinse“konflikti” me bazë fetare edhe eksodin e madh të shek. XIV drejt Greqisë të “shqiptarëve ortodoksë”, pavarësisht se në shek. XIV Epiri banohej vetëm nga shqiptarë ortodoksë, pasi as turqit, as feja islame nuk ishin shfaqur ende, as në Shqipëri e as në Ballkan. Kryeministri grek, ishte i informuar se në seancat paraprake të Komisionit, delegati italian kishte kujtuar krimet e kryera nga grekët më 1913-1914 në Shqipërinë e Jugut. Atë kohë krimet në fjalë kishin tronditur opinionin evropian, dhe i kishin njollosur grekët si një “komb i vogël por mizor” (horrid little nation). Por kishin kaluar pesë vjet nga ato ngjarje, dhe Venizellos besonte në kujtesën e shkurtër të anëtarëve të Komisionit. Ndaj, i paraqiti masakrat në fjalë si një shpagim i popullsisë vendase të krishterë për keqtrajtimin që kishin pësuar nga myslimanët gjatë sundimit osman. Për rrjedhojë, konkludoi me cinizëm Venizellos, “dhjetëra mijëra myslimanë ikën e u strehuan në Vlorë, dhe nuk kishin arsye të ankoheshin”.

***

Bie në sy, se ndryshe nga ç’ndodhi me parashtresën e Delegacionit shqiptar dy ditë më vonë, i cili u ndërpre nga ndërhyrje të shumta, Kryetari i seancës, francezi Cambon, i la rrjedhë të lirë logoresë së kryeministrit grek. Ndonjë ndërhyrje e rrallë e tij apo e përfaqësuesit britanik, u bë për të mbështetur argumentat e Venizellosit. Ndërkohë, në seancat e para, ishte përfaqësuesi italian ai që i bëri një oponencë serioze pretendimeve greke për Shqipërinë e Jugut. Kol. Castoldi, që kishte shërbyer në Shqipëri gjatë Luftës I Botërore dhe e njihte mirë vendin, e ndërtoi ndërhyrjen e tij duke sjellë në vëmendje të Komisionit ngjarjet që rrodhën pas vendimit të Konferencës së Ambasadorëve të vitit 1913 për të caktuar kufijtë jugorë të Shqipërisë. Ushtria greke nuk dëgjoi të zbrazë territoret jugore të Shqipërisë, siç urdhëroi Konferenca e Ambasadorëve, por me oficerët e ushtarët e ushtrisë së rregullt, që ndërruan uniformë, organizuan “lëvizjen epirote”, e cila kreu masakra të përbindshme mbi popullsinë shqiptare të atyre trevave, mbi atë myslimane, por edhe mbi të krishterët nacionalistë. Sipas Castoldit, qyteti i Leskovikut, para shkatërrimit të tij nga grekët kishte 3 mijë banorë myslimanë e 1 mijë të krishterë. Sot, tha Castoldi, ai ka vetëm 340 myslimanë, ndërkohë që të krishterët janë po një mijë. Po ashtu, në seancën e  24 shkurtit, Venizellosit iu kërkua të shpjegojë se si ishte e mundur që popullsia e krishterë e Përmetit ishte aktualisht e barabartë me atë që kishte qenë para ngjarjeve të viteve 1913-1914, kurse popullsia myslimane e tij ishte rrudhur me 80% të saj. Ndërhyrjet e mirinformuara të Castoldit e tronditën parashtresën e kryeministrit grek në elementët bazikë të saj, ato tronditën jo pak edhe bindjet pro-Venizellos të anëtarëve francezë e britanikë të Komisionit. Megjithatë, kryetari, Jules Cambon, u mundua t’i japë një mbështetje të fundit kryeministrit grek, duke i drejtuar pyetjen “dashamirëse” e induktive, se ç’garanci jepte Athina për popullsitë myslimane shqiptare që mund të mbesnin brenda kufijve të rinj të Greqisë. Sigurisht, Venizellos u përbetua për angazhimin e qeverisë së tij për të nderuar e respektuar të drejtat e minoriteteve, për çka ajo po përgatiste edhe akte të posaçme ligjore. Por, pas fakteve rrëqethëse të cituara nga Castoldi, as edhe vetë filoheleni Cambon nuk do i ketë besuar premtimit të tij.

Pas parashtresës së Venizellosit, përpara Komisionit duhet të referonte delegacioni i qeverisë së Durrësit. Në mbledhjen e anëtarëve të Komisionit, datë 26 shkurt, Kryetari Cambon, i mbështetur nga delegati britanik, pretenduan që delegacioni shqiptar nuk përfaqësonte një qeveri të njohur ndërkombëtarisht, prandaj mund të kursehej koha duke i hequr atij të drejtën e fjalës e duke i lejuar paraqitjen me shkrim të argumentave të veta. Në fakt, në 15 shkurt, delegacioni shqiptar i kishte paraqitur Konferencës një memorandum mbi qëndrimin e qeverisë shqiptare. Por, siç duket, ai nuk ishte lexuar nga anëtarët e Komisionit. Ndaj, me këmbënguljen e delegatit amerikan Day, të mbeshtetur edhe nga italiani De Martino, seanca dëgjimore e Komisionit me delegacionin shqiptar u zhvillua në datën 27 shkurt. Vetë prania në delegacionin shqiptar e shqiptarit ortodoks nga Korça, Dr. Mihal Turtullit, ishin një argumentum ex silentio kundër pretendimeve të paraqitura nga Venizellos tre ditë më parë përpara të njëjtit Komision. Dr. Turtulli u tregua mjaft aktiv gjatë seancës, duke hedhur poshtë të gjithë elementët e parashtresës së Venizellosit, nga përdorimi prej tij i emrit të sajuar “Vorio-Epir”, në vend të emrit të gjithëpërdorur “Shqipëri e Jugut”, e deri tek manipulimi me statistikat. Dr. Turtulli kujtoi statistikat që iu paraqitën Konferencës së Ambasadorëve të vitit 1913, pas të cilave në Shqipërinë e Jugut kishte 213 000  shqiptarë, 16 500 grekë, 6 673 vllehë e 3. 958 bullgarë (fshatrat e Prespës). Madje, shtoi ai, jo vetëm veriu, por edhe jugu i Epirit “nuk ka qenë asnjëherë grek”. Në këtë pikë, Mehmet Konica ndërhyri për të sqaruar Komisionin, se krahina e Çamërisë, e aneksuar nga Greqia gjatë luftrave ballkanike, banohej nga 40 000 shqiptarë myslimanë, nga 14 000 shqiptarë të krishterë dhe vetëm nga 6 000 grekë.  Duke u prezantuar si një shqiptar ortodoks nga Korça, Dr. Turtulli përmbysi tezën e Venizellosit, që kishte bërë për vete edhe disa anëtarë të Komisionit, sipas së cilës ortodoksët shqiptarë e ndjenin veten grekë. Përse një ortodoks shqiptar, pyeti ai, duhet të konsiderohet grek, kur ortodoksët rusë, bullgarë apo serbë nuk konsiderohen të tillë.  Pyetjes së Kryetarit Cambon, të frymëzuar nga deklaratat e mëparshme të Venizellosit përpara Komisionit, se për ç’arësye në Korçën e Dr. Turtullit kishte patur vetëm një shkollë shqipe, edhe ajo e hapur nga amerikanët, ndërsa kishte patur shumë shkolla greke, plaku i ndershëm i dha një përgjigje bindëse. Nën sundimin osman, tha ai, qeveria turke nuk e njihte kombin shqiptar, ndaj e kishte ndaluar lëvrimin e gjuhës shqipe dhe i konsideronte si eversivë ata shqiptarë, myslimanë apo të krishterë, që kërkonin të hapnin shkolla shqipe. Por, nënvizoi ai, është fakt domethënës, që kur xhonturqit në 1908 lejuan për pak kohë të përdorej gjuha shqipe si gjuhë zyrtare e të hapeshin shkolla shqipe, në vetëm shtatë muaj u hapën deri 500 shkolla të tilla e u botuan deri 30 tituj gazetash. Gjithnjë duke iu referuar Korçës së viteve të pushtimit francez në vitet e Luftës I Botërore, Dr. Turtulli kujtoi vendimin e Kol. Descoin për të lejuar krijimin e Republikës shqiptare të Korçës, ku do të ngrihej flamuri shqiptar dhe ku gjuhë zyrtare do të ishte shqipja. Kujtoi përhapjen e madhe të arsimit shqip në atë krahinë, megjithë përpjekjet e peshkopit grek të Korçës për të rivendosur monopolin e dikurshëm të shkollave greke si dhe citoi deklarata të autoriteteve ushtarake franceze, pas të cilave ndërprerja e ndërhyrjeve greke në Korçë bëri që ortodoksët e myslimanët shqiptarë të jetonin në paqe e harmoni si vëllezër. Fjalën e fundit të delegacionit shqiptar e mbajti diplomati i hollë Mehmet Konica, i cili solli në vëmedje të Komisionit mizoritë e kryera nga ushtria greke në vitin 1914. Këto, tha ai, nuk u kryen nga banorët ortodoksë të Shqipërisë së Jugut, shqiptarë apo grekë, por nga ushtarakë të ushtrisë së rregullt, që hoqën uniformat greke për t’u paraqitur si shprehje e vullnetit të popullsisë vendase. “Vendi u dogj krejt dhe u bënë masakra të padëgjuara”, tha ai. Konica kujtoi gjithashtu se për këto ngjarje ekzistonte një raport i pavarur i gjenerali hollandez De Veer i Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, pasi ky konstatoi in loco shfarosjen totale të banorëve myslimanë të fshatit Hormovë.

***

Pavarësisht se debatet në Komisionin e çështjeve greke nuk po shkonin në mënyrë triumfale, siç kishte menduar, Venizellos ishte i sigurt në përfundimin e favorshëm të tyre. Ndërsa Konferenca e Paqes vijonte punimet e saj, i mbështetur fort nga përfaqësuesit e Francës e të Britanisë së Madhe dhe i sigurt për gjetjen e një gjuhe të përbashkët edhe me Italinë, ai drejtonte në mënyrë të ethshme nga Parisi përgatitjet për marrjen në dorzim të “Vorio-Epirit”. Kështu, qysh në 3 shkurt, ai porosiste Ministrin e Luftës në Athinë të nxitonte rekrutimin e klasit 1919 “për të garantuar zënien e vendeve që eventualisht do të na jepen neve”. Me urdhër të tij, nga zonat kufitare me Shqipërinë niseshin peticione, organizoheshin manifestime të zhurmshme të organizuara nga “sillogjet vorio-epirote”, ku u bë kujdes të futeshin edhe shtetas shqiptarë të besimit mysliman. Prania e tyre do të akreditonte tezën e mbrojtur nga Venizellos në Konferencën e Parisit, sipas së cilës jo vetëm të krishterët e Shqipërisë së Jugut, por edhe myslimanët e dëshironin një bashkim me Greqinë. Në fakt, 5 mars, Ministri italian në Athinë, Avezzana, njoftonte Romën se në qendrat kufitare të Janinës, Camandas e Konicës po grumbulloheshin njësi të ushtrisë greke si dhe banda paraushtarake, që do të depërtonin në territorin shqiptar për të organizuar një kryengritje e për të shpallur “autonominë e Vorio-Epirit”, sipas skenarit të provuar në vitin 1914.

DILEMAT SHQIPTARE

Për të rënduar edhe më tej konjukturën e disfavorshme ndërkombëtare, brenda Shqipërisë po ndodhnin zhvillime negative. Në njëkohësi me Konferencën e Paqes dhe qartazi për të kushtëzuar vendimmarrjen e saj për Shqipërinë, Esad Pashë Toptani nxiti fillimin e një lëvizjeje të re subversive, e inkurajuar dhe e mbështetur si nga Beogradi, ashtu edhe nga Athina. Qysh pa mbaruar lufta, në qershor 1918, ai i kishte paraqitur në Selanik një projekt për “rregullimin” e Shqipërisë admiralit britanik Troubridge. Projekti parashikonte t’i kalonte Greqisë 10 500 km²  të Shqipërisë së Jugut, Serbisë i linte 6 000 km² në Shqipërinë e Veriut, ndërsa territoret e përfshira midis rrjedhave të Vjosës e Drinit do  ktheheshin në një shtet mysliman, të drejtuar nga ai vetë. Esadi ua rikonfirmoi projektin e tij serbëve dhe ministrit grek të marinës Kunduriotis gjatë një vizite në Beograd, në fillim të janarit 1919. Në thelb, projekti ishte një riedicion i marrëveshjes që Esad Pasha u kishte ofruar në gusht 1914 Nikolla Pashiçit e Eleutherios Venezellosit.

Në anën tjetër, pas debateve të zhvilluara në Paris në Komisionin për çështjet greke gjatë muajit shkurt, problemet e lidhura me statusin e Shqipërisë e me kufijtë e saj u bënë objekt i bisedimeve të fshehta mes delegacioneve britanike, franceze, amerikane e italiane. Qasja e shumëpritur wilsoniane nuk po dukej dhe në gjirin e delegacionit shqiptar po rritej shqetësimi që çështja shqiptare po lidhej gjithnjë e më shumë me problemin e Adriatikut apo të ishujve të Egjeut, ku ballafaqoheshin italianët, jugosllavët e grekët. Ndaj, në 1 qershor 1919 delegacioni i qeverisë shqiptare i dërgonte një notë Kryetarit të Konferencës, G. Clemenceau. “Shqipëria”, thuhej aty, “është parë gjithmonë si një fushë shpërblimesh për të lehtësuar rregullimin e ngatërresave me të cilat populli ynë s’ka asnjë punë, ose edhe për të kënaqur lakmitë e padrejta të fqinjëve tanë”.

Pikërisht në qershor, në Romë erdhi në pushtet një qeveri e re e kryesuar nga F. Nitti e me Ministër të Jashtëm T. Tittonin. Në 2 korrik 1919, kryetari i delegacionit shqiptar, Luigj Bumçi, përshëndeste Ministrin e ri të Jashtëm Italian, duke uruar që ai të ushtronte autoritetin e tij e të vendit që përfaqësonte për të mbrojtur interesat shqiptare, në linjë me  proklamatën për pavarësinë e tërësinë e Shqipërisë, bërë në Gjirokastër më 3 qershor 1917 nga komandanti i trupave italiane, gjenerali Ferrero. Imzot Bumçi nuk mund ta dinte se Tittoni, ashtu si edhe shefi i tij, kryeministri Nitti, përfaqësonin një zhvillim negativ të diplomacisë italiane në raport me interesat shqiptare. Qeveria e re italiane e shtrëngoi edhe më tej darën ndaj qeverisë së Durrësit, e një tregues kuptimplotë për këtë ishte edhe emërimi i një “Komisari të Lartë” (Sali Nivica do ta quante në mënyrë domethënëse “prokonsull”) pranë qeverisë së Turhan Pashës. Paraardhësi i Tittonit, S. Sonnino, kishte qenë për një kundërvënie, ose të paktën frenim, të pretendimeve greke në Shqipëri. Përkundrazi, më 29 korrik ministri i ri italian do të nënshkruante me E. Venizellos një marrëveshje të fshehtë, që riprodhonte në formë edhe më të rëndë klauzolat e Traktatit të fshehtë të Londrës

Pikërisht në qershor, në Romë erdhi në pushtet një qeveri e re e kryesuar nga F. Nitti e me Ministër të Jashtëm T. Tittonin. Në 2 korrik 1919, kryetari i delegacionit shqiptar, Luigj Bumçi, përshëndeste Ministrin e ri të Jashtëm Italian, duke uruar që ai të ushtronte autoritetin e tij e të vendit që përfaqësonte për të mbrojtur interesat shqiptare, në linjë me  proklamatën për pavarësinë e tërësinë e Shqipërisë, bërë në Gjirokastër më 3 qershor 1917 nga komandanti i trupave italiane, gjenerali Ferrero. Imzot Bumçi nuk mund ta dinte se Tittoni, ashtu si edhe shefi i tij, kryeministri Nitti, përfaqësonin një zhvillim negativ të diplomacisë italiane në raport me interesat shqiptare. Qeveria e re italiane e shtrëngoi edhe më tej darën ndaj qeverisë së Durrësit, e një tregues kuptimplotë për këtë ishte edhe emërimi i një “Komisari të Lartë” (Sali Nivica do ta quante në mënyrë domethënëse “prokonsull”) pranë qeverisë së Turhan Pashës. Paraardhësi i Tittonit, S. Sonnino, kishte qenë për një kundërvënie, ose të paktën frenim, të pretendimeve greke në Shqipëri. Përkundrazi, më 29 korrik ministri i ri italian do të nënshkruante me E. Venizellos një marrëveshje të fshehtë, që riprodhonte në formë edhe më të rëndë klauzolat e Traktatit të fshehtë të Londrës.

Siç vetë Tittoni i raportonte atë ditë kryeministrit Nitti, Italia angazhohej të mbështeste rivendikimet greke në trevat shqiptare të Gjirokastrës e Korçës, përfshirë edhe brezin bregdetar midis Kepit Fteleon e Rrugëve të Bardha (Palasë), kurse Greqia do mbështeste Italinë në çështjen e sovranitetit mbi Vlorën e hinterlandin e saj, si edhe në atë të mandatit mbi pjesën tjetër të Shqipërisë, si dhe do i paguante Italisë shpenzimet për qëllime civile që kjo kishte bërë në trevat Korçë-Gjirokastër. Lajmi e entuziazmoi shumë kryeministrin italian e në përgjigjen e tij të datës 30 korrik, ai e përgëzonte nxehtësisht Tittonin për atë marrëveshje, “që përfaqësonte një fitore të madhe” dhe për të cilën, shkruante ai, kishte meritën e vet edhe kryeministri grek, Venizellos, të cilin me atë rast Nitti e quan “miku im personal”. Kryeministri Nitti e kishte marrë me shumë dëshirë atë marrëveshje. Ai, madje, dukej se hiqte dorë nga një mandat i mundshëm mbi Shqipërinë, duke sjellë si argument shpenzimet e mëdha që do kërkonte një ndërmarrje e tillë. “Kush i mban trupat ushtarake me gjithë ato shpenzime, kush e mban rendin në një vend të dhënë pas anarkisë dhe ku simpatitë për Italinë kanë shterur së tepërmi”, pyeste ai. Dhe, “për t’i zvogëluar hallet tona”, i sugjeronte ai Tittonit, “do duhet të merremi vesh me Jugosllavinë për kufirin shqiptaro-jugosllav, ashtu siç ti veprove aq zgjuarsisht me Venizellosin për kufirin greko-shqiptar”. Pra, bëhej fjalë për një ndarje të Shqipërisë, ku Italia i reduktonte pretendimet e saj në mbajtjen e Vlorës e të krahinës së saj, dhe në demilitarizimin e pjesës tjetër të bregdetit të jugut, që do i kalonte Greqisë.

Sigurisht, entuziazmi i Nittit ishte jashtë vendit. Ministri i tij i Jashtëm, që e përjetonte nga brenda klimën e Konferencës dhe që ishte i detyruar të bënte një sintezë të humoreve që ndeshte aty, duket se pati një reflektim për marrëveshjen që kishte firmosur vetë. E në fakt, vetëm pas ndonjë jave, më 8 gusht, Tittoni iu rikthye çështjes së marrëveshjes me Venizellosin, të cilën tani e konsideronte një “çështje jo të mbyllur përfundimisht”, madje e zhvlerësonte tej mase, duke e quajtur thjesht “një shkëmbim mendimesh” që do mund të zbatoheshin “vetëm në kuadrin e zgjidhjes së problemeve të tjera”. Për më tepër, në 29 gusht Tittoni i parashtroi kryeministrit britanik, Lloyd George, dhe atij francez, Clemenceau një propozim të ri për kufirin shqiptaro-grek, që në thelb ishte ai i paraqitur në muajin shkurt nga delegacioni amerikan, i cili përfshinte brenda territorit grek Gjirokastrën, por përjashtonte Korçën. Kalimi i Korçës nën sovranitetin grek, sipas Ministrit të Jashtëm italian, “do krijonte turbullira të mëdha”. Me këtë hap, shpallej de facto nul marrëveshja Tittoni-Venizellos e korrikut. Në 2 shtator hynë në lojë edhe amerikanët. Polk i bëri të qartë Kryetarit të Konferencës, Clemenceau, se SHBA nuk do njihte e nuk do lejonte një pushtim grek të Korçës.

***

Këto zhvillime negative nuk mund të mos përplaseshin edhe mbi delegacionin shqiptar në Konferencën e Paqes, duke krijuar divergjenca midis anëtarëve të tij posaçërisht mbi çështjen e protektoratit e të pushtimit italian të Vlorës. Nga një anë qëndrimet ambigue të Italisë mbi çështjen e integritetit territorial të Shqipërisë, nga ana tjetër presionet e shoqatave patriotike, brenda dhe jashtë Shqipërisë, për të refuzuar çdo cenim të sovranitetit e të integritetit territorial të vendit, e lëkundën besimin e elementëve pro-italianë brenda delegacionit. Nën presionin e përfaqësive të kolonive shqiptare nga SHBA, Rumania, Turqia e Zvicra, anëtarët e delegacionit, Mehmet Konica e Mihal Turtulli, morën qëndrim kundra pretendimeve italiane në Shqipëri. Këta shprehnin drojën e bazuar, se në rast se Italia do i qëndronte klauzolave të Traktatit të fshehtë të Londrës 1915 e do kërkonte aneksimin e Vlorës, ajo do ishte e detyruar të mos kundërshtonte edhe aneksimin e e Shqipërisë së Veriut e asaj të Jugut nga serbët e grekët, gjë që parashikohej nga i njëjti traktat. Kështu, arsyetonin ata, “qeveria italiane jo vetëm që nuk është në gjendje të mbrojë e të bashkojë të gjithë shqiptarët në një shtet të vetëm, por përkundrazi, me synimin e saj për të shndërruar Vlorën e hinterlandin e saj në një tokë italiane, është bërë shkaktarja kryesore e shkatërrimit tonë kombëtar”. Këtë arsyetim nuk e luante topi, dhe deri në një farë shkalle atë ndante tani edhe shumica “pro-italiane” e delegacionit. Në datën 7 qershor Luigj Gurakuqi, anëtar i delegacionit, do të protestonte ndaj qëndrimeve të Fuqive të mbledhura në Paris, përfshirë edhe Italinë, duke deklaruar publikisht se “Shqipëria nuk duhej trajtuar si një objekt shpërblimi, dhe populli shqiptar jo si një popull i papjekur për një jetë të pavarur, për të cilin duhet një mandat kolonial i përshtatshëm për fiset aziatike dhe afrikane”. Gurakuqi kishte qenë një përkrahës i moderuar i opsionit për një mandat italian mbi Shqipërinë në emër të ruajtjes së integritetit tokësor të vendit, por kjo deklaratë e tij tregon se ky opsion po braktisej gjithnjë e më shumë nga delegacioni i qeverisë së Durrësit. Në letrën që Turhan Pasha i dërgoi ministrit Sonnino në 3 maj 1918, konfirmohej vendosmëria e grupimit të tij, ku bënin pjesë edhe anëtarë të tjerë të qeverisë e të delegacionit shqiptar në Konferencë, si M. Kruja, M. bej Libohova, për të punuar ngushtë me Italinë. Por, ndonëse në mënyrë të mbuluar, nuk mungohej t’i drejtoheshin kësaj edhe disa shigjetime të hidhura.

Detyra e delegacionit shqiptar ishte bërë tejet e vështirë e fatkeqe për arsye se pikërisht qeveria italiane nuk kishte dhënë deri atëherë asnjë siguri për sa i përket çështjes themelore kombëtare, së paku lidhur me mbrojtjen e tërësisë tokësore të Shqipërisë. Turhan Pasha nuk mungonte të nënvizonte se delegacioni shqiptar ishte në dijeni të deklaratave të pafavorshme që ministri Sonnino kishte bërë mbi këtë çështje në parlamentin italian. Ndaj, për të krijuar një klimë qetësie brenda dhe jashtë delegacionit shqiptar, qeveria italiane duhet të jepte siguri, së pari lidhur me kufijtë etnikë të Shqipërisë, e në pamundësi të mbrojtjes së tyre, të paktën për kufijtë e pranuar nga Konferencat e Londrës e të Firences. Siç shihet, në këtë letër të Turhan Pashës nuk flitet për një mandat të Italisë mbi Shqipërinë, por lihet të kuptohet se ky mund të konsiderohej nga qeveria shqiptare vetëm nëse Italia ndahej nga Traktati i fshehtë i Londrës dhe e shtrinte një mandat të tillë mbi gjithë territorin e Shqipërisë, të paktën të asaj londineze, për të siguruar kështu integritetin territorial të vendit. Për aneksimin e Vlorës nga Italia në letër nuk flitej në mënyrë eksplicite, por denoncimi i Traktatit të Londrës e përmbante në mënyrë implicite argumentin.

Dy javë më parë, Turhan Pasha në emër të delegacionit shqiptar i kishte dërguar një letër kryetarit të Konferencës, Clemenceau, ku  hidhte poshtë planet si për aneksimin e Shkodrës e të Shqipërisë së Jugut nga Serbia e Greqia, ashtu edhe ato për aneksimin e Vlorës nga Italia. Në atë letër, ndërsa nënvizohej me forcë respektimi i sovranitetit shqiptar, shprehej edhe gatishmëria e qeverisë së Durrësit për të pranuar “për një kohë të caktuar kujdestarinë dashamirëse të njerës prej Fuqive të Mëdha Aleate, për t’i prirë Shqipërisë në hapat e para në udhë të përparimit”. Edhe në letrën për Sekretarin e Përgjithshëm të Ministrisë së Jashtme italiane, De Martino, më 28 maj 1919, çështja e Vlorës trajtohej posaçërisht. Aty nënvizohej shkoqur, se “çështja e Vlorës është për ne një çështje kombëtare me një rëndësi shumë të madhe dhe çdo qeveri shqiptare, pavarësisht nga ngjyra e saj, nuk ka si t’i njohë Italisë të drejtën e posedimit të një pjese të truallit kombëtar në bazë të një vendimi ndërkombëtar”.

Zhvillime të tilla brenda delegacionit shqiptar e shqetësuan së tepërmi Romën. Qysh më 2 prill, ministri i jashtëm Sonnino, i kishte kërkuar nga Parisi komandantit të forcave italiane në Shqipëri, Piacentini, ta kompaktësonte qeverinë e Durrësit dhe delegacionin e saj në Paris përreth pozicioneve italiane. Për këtë qëllim ai udhëzonte që qeveria e Durrësit të dërgonte njerëzit e vet në Paris e në Gjenevë “për t’u mbyllur gojën njerëzve si Mehmet Konica, Mihal Turtulli e Mithad Frashëri”, që nuk pushonin së denoncuari politikën italiane. Njëherësh, gazeta “Kuvendi” që botohej në Romë duhej të forconte propagandën në favor të Italisë e politikës së saj në drejtim të Shqipërisë. Për të realizuar këtë kthesë, duhej të ndryshonte edhe përbërja e Delegacionit të qeverisë së Durrësit në Paris, ku, duke filluar nga muaji qershor, veç Lef Nosit, u shtuan edhe emrat e Mehdi Frashërit, Mustafa Krujës e Myfit Libohovës, që mbronin nevojën e një bashkëpunimi parësor me Italinë.

Për një proteksionizëm të Italisë mbi Shqipërinë ishin atë kohë edhe rrethe të caktuara katolike. Ndonjë historian i sotëm, siç është rasti i R. Gurakuqit, i jep këtij qëndrimi një interpretim origjinal, por çoroditës. “Në pjesën katolike të Shqipërisë”, thotë Gurakuqi, “pranimi i protektoratit italian shihej pozitivisht, jo vetëm në kontekstin e arritjes së bashkimit kombëtar, por edhe si garanci e mbrojtje për minoritetin katolik nën një shtet me shumicë muhamedane, me një trashëgimi intolerance nga Perandoria Osmane… Gjithsesi në pjesën veriore të vendit, kryesisht në zonat katolike, ndihej një lloj alarmi nga marrëdhëniet e ngushta të vendosura në mes italianëve dhe bejlerëve të Shqipërisë së Jugut… Kompromiset e vazhdueshme që italianët bënin me bejlerët me formim anadollak i trishtonin ata pa masë dhe i bënin të humbisnin besimin në seriozitetin e tyre në mbrojtje të vlerave të një qeverisje të qytetëruar”.

Së pari, duhet precizuar, se “bejlerët anadollakë të Jugut”, që udhëhoqën kontaktet e bisedimet me qeverinë italiane e me qeveritë e tjera të Antantës në vitet 1918-1920, ishin me një formim solid perëndimor e përfaqësonin ajkën e elitës politike e kulturore shqiptare. Bëhet fjalë për emra si Mehmet e Faik Konica, Mehdi e Mit’hat Frashëri, Myfid Libohova, Sami e Iljaz Vrioni, Ismail, Syrja e Eqrem Vlora, Sulejman Delvina. Vetë Turhan Pasha, kryetar i delegacionit shqiptar në Paris, ishte i brumosur me kulturë franceze.

Së dyti, çka është dhe më e rëndësishmja, R. Gurakuqi identifikon gabimisht qëndrimin e “pjesës katolike të Shqipërisë”, me qëndrimin e një grupimi klerikalist radikal, i cili nuk e gjente veten në një “shtet me shumicë muhamedane”, por luftonte për një “kanton autonom katolik”, deri edhe për një bashkim me Malin e Zi të krishterë. Qëndrim ky, jo rastësisht i mbështetur e i financuar nga Serbia e Mali i Zi. Domethënës është edhe fakti i injoruar nga Gurakuqi, se të parët që iu kundërvunë këtij projekti antishqiptar të “kantonizimit të Shqipërisë” ishin klerikë katolikë patriotë, si Gjergj Fishta, Preng Bardhi, Nikoll Kaçorri, Ndre Mjeda, Ndoc Nikaj dhe padyshim personalitete laike të besimit katolik, si Hil Mosi, Mati Logoreci, Nikoll Ivanaj etj., të cilët kishin një koncept modern, laik e gjithëpërfshirës të atdheut e të shtetit shqiptar.

Ndërkohë, duhet thënë, se edhe grupi i përfaqsuar nga M. Konica, M. Turtulli e përfaqësuesit e kolonive kryesore shqiptare në botë, nuk e hidhte poshtë  a priori idenë e caktimit nga Konferenca të një fuqie mbrojtëse për Shqipërinë, sidomos në hapat e para. Por, sipas tyre, “Fuqia kujdestare”, duhet të ishin Shtetet e Bashkuara të Amerikës, një demokraci e madhe dhe pa interesa të tipit kolonial në Shqipëri. Ky opsion u hodh hapur në një mbledhje të delegacionit shqiptar, më 24 mars 1919. Përkrahësit e këtij opsioni, me në krye Mehmet Konicën, e konsideronin SHBA vendin me kontribut vendimtar në Luftën I Botërore, me një politikë të jashtme demokratike e parimore, të mishëruar në 14 pikat e Presidentit Wilson, dhe me një diasporë të gjerë shqiptare, që kishte luajtur rol të madh në ngjarjet kombëtare të shek. XX. Në këtë anim nga SHBA peshonte, gjithashtu, fakti që ky vend i madh ishte i vetmi që deri në atë çast u kishte vënë fre ambicieve greke për Shqipërinë e Jugut. Por, Mustafa Kruja, në një ndërhyrje brilante të tij në atë mbledhje, e trajtoi dilemën e një kujdestarie amerikane apo italiane në një frymë realizmi. Marrëdhëniet mes kombesh, tha ai, nuk ndërtohen mbi bazë ndjenjash njerëzore, por ndërtohen mbi bazë të interesave politike e ekonomike, dhe supershteti i përtejatlantikut nuk kishte gjasë të kishte të tilla në Shqipërinë e vogël. Përkundrazi, “Italia ishte i vetmi shtet thellësisht i interesuar për Shqipërinë në kuadrin e politikës së saj ballkanike, që është një nga gurët themelorë të politikës së përgjithshme italiane”. Sipas Krujës, “qëllimet e Italisë kundrejt nesh nisin nga një minimum që është interesi i saj për të patur një Shqipëri mike kundër armiqve të vet, të cilët janë edhe tanët, dhe arrijnë në nji maksimum që është dëshira imperialiste e saj për ta bërë Shqipërinë një koloni italiane. Deri në ç’pikë të këtyre qëllimeve mundet të mbërrijë Italia, atë do ta tregojnë rrethanat politike, si dhe qëndrimi e vullneti i popullit shqiptar për liri”. Në këto kushte, konkludonte M. Kruja, “nuk ka rrugë tjetër veç të zgjidhet njera prej të dyjave: ose t’i shtrohemi fatit, duke pranuar një mbrojtje italiane, ose t’i besojmë vetes e të protestojmë kundër çdo farë ndërhyrjeje të huaj në tokën tonë. Po të jetë që ndër dy të këqijat na pëlqen e para, ta thomi burrërisht e makar me lot për faqe e t’i japim politikës sonë atë drejtim; në qoftë se na pëlqen e dyta, prapë edhe atë ta vendosim që të dijmë se si kemi për t’u sjellë”. Dilema ishte therrëse, dhe mëdyshjet e delegacionit shqiptar shtoheshin edhe nga presionet, qëllimmira por shpesh kontradiktore e çorientuese, të shoqatave të diasporës, shpesh herë “në luftë” me njera tjetrën. Jo fare pa të drejtë, përfaqësuesi i delegacionit italian në Konferencë, Kol. Castoldi, i deklaronte Luigj Gurakuqit në 2 qershor 1919, se “delegacioni shqiptar në Paris nuk ndjek një vijë, por ndryshon  qëndrim në çdo orë”. Kjo gjendje e detyroi qeverinë e Durrësit, që në një moment të caktuar të vendosë refuzimin e ndihmës e të këshillave të përfaqësuesve të kolonive shqiptare, nëqoftëse qëndrimet e tyre ishin në kundërshtim me politikën e qeverisë shqiptare.

Në fakt, Konferenca e Paqes u solli zhgënjime të hidhura si ithtarëve të një “zgjidhjeje italiane”, ashtu edhe përkrahësve të “zgjidhjes amerikane”. Të parët, pritën më kot që italianët të deklaroheshin publikisht në mbrojtje të tërësisë tokësore të Shqipërisë. Duke shpresuar në të, ceduan hap pas hapi, deri sa më 24 maj 1919 i ofruan Romës të vinin në krye të vendit një princ nga shtëpia Savoja, si dhe t’i lëshojnë Italisë, në vend të Vlorës, zotërimin e Sazanit, Karaburunit, Zvërnecit e të portit të Pasha Limanit, që në thelb ishte e njëjta gjë. Nga ana e tyre, përkrahësit e një mandati amerikan mbi Shqipërinë, që besonin aq shumë në autoritetin moral të SHBA, u tronditën rëndë kur në prill 1919 Presidenti Wilson u bë pjesë e asaj “diplomacie të fshehtë” që aq fort ai vetë e kishte stigmatizuar, duke iu bashkuar propozimit anglo-francez për t’i njohur Italisë sovranitetin mbi Vlorën. Kristo Dako, kryetar i Partisë Kombëtare Shqiptare në SHBA nuk u përmbajt pa i dërguar një telegram proteste Presidentit Wilson, ku shprehte zhgënjimin e thellë të shqiptarëve për këtë hap të papritur, që ishte “në kundërshtim të hapur me parimet e shenjta të kombësisë e të vetvendosjes së popujve”. Deri edhe Turhan Pasha, në emër të delegacionit të qeverisë shqiptare në Paris, protestoi pranë Presidentit Wilson. “Çudia jonë qe aq më e madhe dhe e thershme”, thuhej në atë protestë, “duke qenë se  populli i vogël shqiptar e kishte mbështetur të gjithë shpresën e vet mbi parimet e larta të Shkëlqesisë Suaj, që të mos coptohen vendet pa u marrë parasysh të drejtat kombëtare të popujve që rrijnë në to”. Protestat shqiptare duket se nuk ranë në vesh të shurdhët. Në një bisedë me kryeministrin britanik Lloyd George, Presidenti Wilson tregoi se ishte mbytur nga një numër i madh peticionesh të shqiptarëve, të cilët ishin tmerruar nga vendimi për t’i dhënë Italisë mandatin mbi Shqipërinë. “Ndoshta ata duhet të kenë mëvetësinë e tyre”, vërejti ai. Por Kryeministri britanik replikoi: “Unë nuk arrij ta kuptoj se ç’do të bënin shqiptarët me të, veçse të thernin njeri tjetrin”. Shqipëria, vazhdoi Lloyd George, më kujton malet e Skocisë në shek. XV. Vërejtje, së cilës Wilson iu përgjigj ftohtë: “Mos flisni keq për malet e Skocisë, ato janë vendlindja e të parëve të mi”. Dhe kjo replikë e tij nervoze në mbrojtje të “maleve të Skocisë”, premtonte shumë edhe për “malet e Shqipërisë”.