Sa përfaqësuese dhe legjitime është demokracia jonë?

Fatos Tarifa dhe Ksenofon Krisafi, Botuar në Dita, 29 korrik 2020

Të motivuar nga interesimi me të cilin u prit nga publiku një dialog mes profesorëve të njohur Fatos Tarifa dhe Ksenofon Krisafi, botuar në këtë gazetë javën e shkuar, Redaksia e Ditës i ftoi sërish këta dy intelektualë të shquar—anëtarë të Akademisë Shqiptare të Arteve dhe Shkencave dhe bashkëpunëtorë të nderuar të saj—për të shpjegur për lexuesit, përmes një dialogu akademik e profesional mes tyre, disa prej çështjeve më të diskutueshme në ditët tona lidhur me natyrën e demokracisë, procesin elektoral dhe legjitimitetin e qeverisë. Bashkëbisedimin e tyre e botojmë më poshtë të plotë.

Tarifa: I dashur Ksenofon, kanë kaluar më shumë se 70 vite nga koha kur Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut (1948) sanksionoi të drejtën e votëssi një e drejtë themelore e njeriut. Kjo e drejtë themelore, sidoqoftë, do të mbetej thjesht formale nëse nuk do të ekzistonte një kuadër politik dhe ligjor demokratik, i cili do të garantonte respektimin e saj, duke krijuar realisht, për çdo qytetar, mundësi të barabarta për të votuar në mënyrë të lirë dhe për të thënë, me anë të votës, “fjalën” e tij mbi mënyrën e qeverisjes dhe politikat shtetërore.

Krisafi: Është pikërisht siç thoni ju. Në Shqipëri, vetëm në vitin 1991, për herë të parë pas një gjysmë shekulli në sistemin e socializmit shtetëror, u krijua një kuadër ligjor demokratik, i cili bëri të mundur pjesëmarrjen e qytetarëve në zgjedhje relativisht të lira për përfaqësuesit e tyre në parlamentin e vendit dhe në organet e pushtetit vendor, si bartëse të sovranitetit popullor. Ky kuadër ligjor, i hartuar nga specialistë shqiptarë të së drejtës kushtetuese, i mbështetur në përvoja të vendeve të ndryshëm dhe i konsultuar me ekspertë të huaj, në fillimin e viteve 1990 ishte, sidoqoftë, i paplotë, eklektik dhe i përkohshëm. Ai u plotësua, u përmirësua, u konsolidua dhe u sanksionua, si pjesë integrale e ligjit themelor të Republikës së Shqipërisë, në Kushtetutën e saj, të miratuar në vitin 1998, e cila është ndryshuar tre herë nga ajo kohë (në vitet 2007, 2008 dhe 2012) dhe kërkohet të amendohet sërish.

Tarifa: Amendimi i Kushtetutës ka ngjallur kohët e fundit një debat politik të nxehtë dhe kundërshtohet nga partitë opozitare, që tashmë janë jashtë parlamentit, edhe pse ajo është amenduar tre here në kohën që qeverinë e drejtonte PD, sot në opozitë.

Krisafi: Debati është vërtet i nxehtë dhe çështja në fjalë është tepër e diskutueshme. Edhe pse kushtetuta e një vendi, si pjesë e sistemit të së drejtës, ka një pavarësi relative nga faktorët ekonomikë dhe nga elementë të veçantë të sistemit të organizimit politik të shoqërisë, ajo nuk përbën një trup të ngurtë, ose një fenomen statik, të pandryshueshëm. Kushtetutës, edhe tani, nëse shumica e anëtarëve të parlamentit (të këtij parlamenti që kemi, ashtu siç ai është, pa një opozitë reale) bien dakord, mund t’i bëhen ndryshime. Me sa di unë, nuk ka asnjë rast që kushtetuta e një vendi të ketë mbetur e pandryshuar nga teksti origjinal i saj.

Tarifa: Kushtetutat, ashtu si çdo legjislacion i veçantë, korrigjohen, ose modifikohen për të pasqyruar dhe për t’iu përshtatur më mirë realiteteve të reja politike e shoqërore, si dhe për të garantuar, bashkë me mbrojtjen e të drejtave themelore të qytetarëve, të cilat, gjithashtu, zgjerohen dhe marrin një kuptim të ri me zhvillimin progresiv të shoqërisë, kohezionin e fabrikës sociale të shoqërisë dhe funksionimin organik të saj. Do të shtoja këtu se, dryshe nga sa mendojnë shumë njerëz mbi karakterin konservator e të pandryshueshëm të Kushtetutës amerikane, Woodrow Wilson, në atë kohë President i Universitetit të Princeton-it, shkruante më 1904 se Kushtetuta nuk u bë që të na rrijë si një “xhaketë e ngushtë” dhe se “madhështia e saj qëndron në elasticitetin e saj”. Qysh nga viti 1789, Kushtetuta e Shteteve të bashkuara është amenduar 27 herë (për herë të fundit në vitin 1992). Kuptohet se, bashkë me ndryshimet kushtetuese, mund të korrigjohen e të ndryshohen edhe sistemet elektoralë, ligjet dhe kodet proceduralë mbi bazën e të cilëve organizohen, zhvillohen dhe administrohen zgjedhjet në nivel kombëtar e lokal, si dhe certifikohen karakteri demokratik dhe vlefshmëria kushtetuese e tyre. Këto janë një kusht i domosdoshëm për legjitimitetin e çdo sistemi politik dhe të çdo qeverie.

Krisafi: Ky është një subjekt, të cilin ju, më shumë dhe më mirë se kushdo tjetër, e keni trajtuar në shumë prej studimeve tuaja, të botuara brenda dhe jashtë vendit. Unë mendoj, sidoqoftë, se ndryshimet në kushtetutën e një vendi apo në sistemin elektoral të tij nuk duhet t’u ngjajnë stinëve të vitit. Ato nuk mund—dhe nuk duhet—sa herë që ndryshon konstelacionin politik i një vendi, pra sa herë që ndërrohen partitë në drejtimin e shtetit dhe as mund të bëhen me kërkesën, ose me vullnetin vetëm të partisë më të madhe në pushtet, ose të një shumice relative.

Tarifa: Këtë çështje, ju dhe unë e kemi trajtuar veçanërisht në librin tonë Paradigma e tranzicionit demokratik, rreth dhjetë vite më parë. Është një çështje që duket se është rikthyer sërish në axhendën politike në vendit, ndërkohë që kërkohet të bëhen ndryshime në Kushtetutë dhe kodin zgjedhor para zgjedhjeve parlamentare të vitit të ardhshëm. Dy partitë politike më të mëdha, PS dhe PD, edhe pse kanë arritur, në 5 qershor të këtij viti, një marrëveshje mes tyre (bashkë me LSI dhe një përfaqësues të deputetëve opozitarë në parlament), janë pozicionuar deri tani të palëvizur në transhetë e tyre, në një mënyrë që mund të çojë në përplasje të reja.

Krisafi: Unë dyshoj shumë se marrëveshja mes këtyre partive është një farsë, sepse asnjëra, as tjetra nuk më duken të interesuara—dhe nuk duan—që ta ndryshojnë sistemin zgjedhor ekzistues, edhe nëse bien dakord që listat e kandidatëve për deputetë të jenë të hapura. Ajo marrëveshje nuk synon ndryshimin për mirë të sistemit zgjedhor aktual përmes një konsensusi mes tyre, por një arnim të pjesshëm e jo shumë të rëndësishëm.

Tarifa: Mungesa e një konsensusi të plotë, sidoqoftë, nuk do të thotë se s’duhen bërë ndryshime në sistem. Edhe pse PD dhe LSI kanë rreth një vit e gjysmë që e kanë braktisur parlamentin, ky i fundit funksionon. Funksionon në atë mënyrë që e dimë të gjithë, por është legjitim dhe njihet si i tillë edhe nga komuniteti ndërkombëtar. Edhe më parë kam argumentuar se, edhe pse në një shoqëri pluraliste një konsensus absolut nuk është kurrë i mundur, ndryshimet kushtetuese—dhe, si pjesë e tyre, ndryshimet e sistemeve zgjedhorë—janë ndër ato zhvillime politike, të cilat kërkojnë një konsensus të gjerë, ose një shumicë të kualifikuar, mbështetur në parimin demokratik “sundim i shumicës, duke respektuar të drejtat e pakicës”. Nëse kjo shumicë e kualifikuar arrihet në parlament, ndryshimet që eventualisht mund t’i bëhen Kushtetutës dhe sistemit zgjedhor do të ishin, nga pikëpamja formale-juridike të legjitimuara.

Krisafi: Unë ndaj të njëjtin mendim. Përvoja gati 30 vjeçare e tranzicionit demokratik në vendin tonë, pasi janë zhvilluar 9 raunde zgjedhjesh parlamentare dhe më shumë se kaq zgjedhje për të gjitha nivelet e pushtetit vendor, e bën një nevojë të domosdoshme që sistemi zgjedhor aktual, për të gjitha mangësitë e tij dhe për të gjitha problemet që lidhen me të, të rivlerësohet e të ndryshojë për t’iu përshtatur më mirë kushteve e rrethanave të sotme të zhvillimit politik e shoqëror në Shqipëri, ndryshimeve në simpatitë dhe në sjelljen politike të elektoratit shqiptar dhe në vetë numrin dhe peshën e partive politike në vend, si dhe ndryshimeve të thella në strukturën demografike të vendit.

Tarifa: Si një sociolog i politikës, nuk kam si t’ju kundërshtoj. Shqipëria ka mbetur një demokraci elektorale e brishtë, në dallim nga shumica e vendeve të Europës Qendrore dhe Lindore, të cilat, ashtu si vendi ynë, u ndanë 30 vite më parë nga një sistem i “diktaturës së proletariatit”. Kjo ka ndodhur edhe për shkak të sistemeve zgjedhorë që partitë tona politike kanë preferuar si mekanizma rregullatorë të garës elektorale mes tyre. Sisteme të tillë kanë gjeneruar vazhdimisht kriza politike, të cilat e kanë penguar zhvillimin e vendit dhe konsolidimin e demokracisë dhe, për këtë arsye, janë kritikuara vazhdimisht nga komuniteti ndërkombëtar.

Krisafi: Do të doja të diskutoja me ju mbi atë sistem zgjedhor që mund të ishte më i arsyeshmi për kushtet e vendit tonë, por më parë kam dëshirë të flasim mbi raportin mes zgjedhjeve dhe demokracisë. Ju përdorni shpesh për një koncept të tillë, si demokracia elektorale. Kjo do të thotë se, për ju, zgjedhjet janë thjesht një kriter formal në përcaktimin e karakterit demokratik të një sistemi politik, të një administrate shtetërore, ose të një shoqërie dhe s’kanë të bëjnë me përmbajtjen e demokracisë dhe as me legjitimitetin e një sistemi politik ose të një qeverie.

Tarifa: Në kushtet e një sistemi që mundëson zgjedhje të lira, kutia e votimit është shndërruar në një instrument të rëndësishëm që krijon premisa politike për ndryshime pozitive në shoqëri. Në vitin 1974, në botë kishte vetëm 39 demokraci elektorale, shtete me një sistem politik pluralist, në të cilët zgjedhjet parlamentare ishin bërë një praktikë e rregullt. Aktualisht, në botë ka të paktën 120 vende (pra, tri herë më shumë sesa gjysmë shekulli më parë, ose afërsisht dy të tretat e shteteve anëtare të OKB-së), të cilët konsiderohen, në një formë ose në një tjetër, demokraci elektorale. Ndër to bën pjesë edhe Shqipëria.

Krisafi: Cilësimi i një shteti si demokratik kur në të aplikohet një sistem elektoral demokratik nuk është i vështirë të bëhet. Sidoqoftë, mënyra se si ndërtohen sistemet elektoralë ka të bëjë shumë me realizimin në praktikë të procesit demokratik dhe të objektivave demokratike të shtetit. Zgjedhjet e lira kanë qenë dhe mbeten një element shumë i rëndësishëm i procesit demokratik dhe një kusht paraprak për legjitimimin e çdo qeverie, por ato nuk mund të shihen si një element i izoluar, i shkëputur nga rrethana dhe elementë të tjere të këtij procesi. Funksionimi efektiv i sistemeve elektoralë është i lidhur ngushtë me natyrën e partive politike si dhe me një varg prerogativash institucionale.

Tarifa: Është pikërisht siç thoni ju. Suksesi i çdo sistemi elektoral kërkon, gjithashtu, pranimin e tij si një sistem legjitim, si nga partitë politike kryesore, ashtu dhe, madje ca më tepër, nga vetë qytetarët, që janë pjesëmarrësit e drejtpërdrejtë në procesin demokratik dhe bartës të sovranitetit popullor. Sistemi politik që u vendos në Shqipëri në fillimin e viteve 1990 ende nuk është zhvilluar si një rend demokratik i konsoliduar. “Demokracitë e reja”, vinte në dukje Seymour Martin Lipset, një ndër sociologët më të shquar amerikanë të gjysmës së dytë të shekullit të kaluar, “duhet të institucionalizohen, të konsolidohen, të legjitimohen”.

Krisafi: Në ditët tona, komuniteti ndërkombëtar duket se ka arritur në një konsensus pothuajse të përgjithshëm se vetëm regjimet demokratikë janë legjitimë. Ky parim është formuluar në mënyrë eksplicite në dokumentin e Mbledhjes së KSBE-së, mbajtur në Kopenhagen, më 1990, i cili thekson se “Vullneti i popullit, i shprehur lirisht dhe drejtësisht përmes zgjedhjeve periodike e të drejta, është baza e autoritetit dhe e legjitimitetit të çdo qeverie”.

Tarifa: Kjo është e vërtetë, por unë—besoj edhe ju—mendoj se, edhe kur arrihet demokratikisht, përmes zgjedhjeve të lira, legjitimiteti i një sistemi politik, ose i një qeverie nuk mund të konsiderohet diçka vetvetiu dhe tërësisht e arrirë vetëm për shkak të rezultatit të zgjedhjeve.

Krisafi: Sigurisht që edhe unë ndaj të njëjtin mendim me ju. Nicholas Kittrie, një professor i njohur amerikan i së drejtës ndërkombëtare, argumenton se “legjitimiteti i shtetit dhe autoriteti i një qeverie nuk munden thjesht t’i atribuohen një asambleje që zgjidhet një herë, një kushtetute, një referendumi ose një palë zgjedhjeje”. Që një kushtetutë të ketë efekt dhe që një qeveri të konsiderohet legjitime, ato, sipas tij, duhet të gëzojnë “mbështetjen e vazhdueshme të qytetarëve”.

Tarifa: Këtë argument, Kittrie e zhvillon në librin e tij Lufta kundër autoritetit(The War Against Authority), botuar në mesin e viteve 1990. Në atë kohë, unë studioja për disertacionin tim doktoral në Universitetin e Karolinës së Veriut në Chapel Hill dhe kjo vepër teorike ka qenë mjaft e dobishme në punën time studimore. Është, pa dyshim, e vërtetë se programet që i prezantohen elektoratit nga partitë politike, të cilat luftojnë të marrin rolin drejtues në jetën e shtetit dhe të shoqërisë, kanë më pak rëndësi për qytetarët dhe për legjitimimin e autoritetit të shtetit sesa praktika aktuale e mënyrës së qeverisjes.

Krisafi: Vesna Pusic, një sociologe e mirënjohur kroate, e cila, nëse ju kujtohet, deri disa vite më parë mbajti postet e zëvendëskryeministres së parë dhe ministres së jashtme të Kroacisë, me të drejtë ka vënë në dukje se ta reduktosh kuptimin mbi legjitimitetin e një qeverie postkomuniste vetëm në faktin se ajo ka dalë nga zgjedhje demokratike s’është gjë tjetër veçse një mënyrë për ta braktisur demokracinë. Akoma më e rëndësishme është, siç provojnë në mëse një rast historia e shekullit të 20-të dhe dy dekadat e para të këtij shekulli, se zgjedhjet demokratike mundet njëlloj të rezultojnë si në konsolidimin e një rendi të vërtetë demokratik, ashtu edhe në krijimin e një rendi jodemokratik, apo të një “demokracie autoritariste”.

Tarifa: Zgjedhjet per se dhe prania e një sistemi parlamentar sigurisht nuk janë garanci se një shoqëri do të zhvillohet domosdo në mënyrë demokratike. James Madison, presidenti i katërt i Shteteve të Bashkuara, shprehte vazhdimisht shqetësim për rrezikun që sjell “tirania e mazhorancës” (tyranny of majority), ndërsa Thomas Jefferson fliste shpesh për rreziqet e “despotizmit të zgjedhur” (elective despotism), duke theksuar se “njëqind e shtatëdhjetë e tre despotë (sa ishte numri i anëtarëve të Kongresit Amerikan në atë kohë) mund të jenë padyshim po aq shtypës sa edhe një i vetëm”.

Krisafi: Këtu, ndoshta, është rasti të hapim një parantezë për të vënë në dukje se vetë koncepti mbi demokracinë është esencialisht një koncept i kontestueshëm. Është thuajse e pamundur që të arrihet në një konsensus universal mbi atë se çfarë përbën esencën e një forme demokratike qeverisjeje. Në vende dhe në kohë të ndryshme, njerëzit, veçanërisht elitat politike sunduese të shoqërisë dhe klasat intelektuale të tyre, kanë pasur dhe kanë kuptime të ndryshme mbi demokracinë nga kuptimi i përgjithshëm liberal që i jepet sot këtij koncepti në Perëndim.

Tarifa: Pavarësisht kuptimeve të ndryshëm që ekzistojnë mbi demokracinë—ose, ndoshta, pikërisht për shkak të këtij pluraliteti konceptimesh—gati dy të tretat e shteteve të botës (rreth 120 vende) pretendojnë se kanë një sistem formalisht demokratik. Në fakt, sipas shumë ekspertëve në këtë fushë, numri më i madh i sistemeve politikë në ditët e sotme janë sisteme hibridë, që ndodhen në një “zonë gri” midis autokracisë dhe demokracisë.

Krisafi: Shqipëria, për fat të keq, përfaqëson një sistem të tillë hibrid, duke zhvilluar deri më sot si elementë të një sistemi demokraktik, ashtu dhe duke ruajtur e zhvilluar forma të reja të një qeverisjeje autoritariste dhe një inefiçencë të theksuar përsa i përket zhvillimit ekonomik e shoqëror të vendit dhe aftësive për të luftuar korrupsionin dhe krimin e organizuar.

Tarifa: Teoria mbi demokracinë dhe përvojat më të mira të sistemeve demokratikë që njohim deri më sot do të duhej të shërbenin për të nxitur një debat publik, veçanërisht mes intelektualëve, qarqeve akademike dhe masës së gjerë të rinisë në vendin tonë, i cili t’i ndihmonte zgjerimit të sferës publike, forcimit të shoqërisë civile dhe, sidomos, konsolidimit të praktikave demokratike, që shpesh herë nëpërkëmben ose shkelen pikërisht nga ata që, siç thoshte Samuel Huntington, “janë zgjedhur për ta udhëhequr demokracinë”. Një diskutim i tillë, përveç dobisë teorike, do u shërbente organeve shtetërore dhe individëve të zgjedhur në institucionet vendimmarrëse të shtetit që veprimtaria e tyre t’u shërbejë njëherësh përmirësimit të cilësisë së jetës së qytetarëve, përmirësimit të cilësisë së shoqërisë shqiptare dhe përmirësimit të cilësisë së shtetit në Shqipëri.

Krisafi: Dëshiroj t’i kthehem edhe një herë çështjes së raportit mes zgjedhjeve të lira dhe demokracisë. Nuk ka dyshim se institucionalizimi i zgjedhjeve të liranë çdo vend në tranzicion është një hap i rëndësishëm përpara drejt inaugurimit të një rendi demokratik. Demokracia nuk mund të kuptohet dhe as mund të ekzistojë pa zgjedhje të lira. Sado të papërsosura të jenë zgjedhjet, ato, argumenton Staffan Lindberg, kanë një “efekt pozitiv të rëndësishëm” për demokracinë.

Tarifa: Sidoqoftë, edhe pse zgjedhjet janë kushti i parë i demokracisë, ato nuk janë i vetmi kusht, as një kusht i mjaftueshëm. Përkufizimi i demokracisë si një formë qeverisjeje që buron nga zgjedhjet e lira është, në fakt, përkufizimi paradigmatik minimalist dhe/apo procesualist i saj, të cilin, në mënyrë klasike e ka formuluar Joseph Schumpeter në vitin 1942, në veprën e tij Kapitalizmi, Socializmi dhe Demokracia (Capitalism, Socialism, and Democracy). Pasi e përkufizon demokracinë si “një metodë politike…një tip i caktuar organizimi institucional për të arritur në vendime politike-legjislative dhe administrative”, Schumpeter ofron definicionin e tij të njohur mbi “metodën demokratike”, me çka ai kupton “atë organizim institucional për arritjen në vendime politike, në të cilin individët kanë fuqinë të vendosin përmes një lufte konkurruese për votën e popullit”.

Krisafi: Pjesëmarrja masive në zgjedhje të lira ishte një sine qua non për fillimin e një tranzicioni demokratik dhe për hedhjen e bazave të legjitimitetit të shtetit në çdo vend në tranzicion. Por unë jam tërësisht dakord me ju, se zgjedhjet nuk janë një faktor i mjaftueshëm për të kryer—dhe për të përfunduar me sukses—një tranzicion demokratik. Vetë Schumpeter theksonte se, për të siguruar një “konkurrencë të lirë për një votë të lirë” duhet të përmbushen një varg kushtesh politike jashtë procesit elektoral, ndër të cilat ai përmend “një masë të konsiderueshme të lirisë së fjalës për të gjithë” dhe, “në mënyrë të veçantë…një masë të konsiderueshme të lirisë së shtypit”.

Tarifa: Sido që të jetë, sado demokratike dhe të lira të jenë zgjedhjet, ato nuk “prodhojnë” imediatisht dhe domosdoshmërisht legjitimitet për elitat e reja politike në asnjë vend. Zgjedhjet e lira mundet vetëm të shërbejnë si një parakusht për një legjitimitet të përkohshëm, të cilin, unë dhe kolegu im hollandez Bas de Gaay Fortman e quajmë “protolegjitimitet”, ndërsa Guillermo O’Donnell e quante “legjitimitet elektoral”. Edhe pse një legjitimitet i tillë i përkohshëm rezulton nga një marrëveshje kushtetuese, ai ka nevojë të provohet në procesin e qeverisjes për një kohë relativisht të gjatë, në mënyrë që të mund të konsolidohet dhe të konsiderohet si legjitimitet i vërtetë, i bazuar në konsensusin e qytetarëve.

Krisafi: Sigurisht, duke qënë një parakusht i domosdoshëm për çdo formë demokratike qeverisjeje, zgjedhjet e lira krijojnë vetëm premisat për krijimin e një sistemi demokratik, por nuk garantojnë funksionimin demokratik të shtetit dhe as legjitimitetin e tij.

Tarifa: Pikërisht. Sepse demokracia nuk është thjesht, ose vetëm zgjedhje, pra nuk është “një ngjarje e një dite të vetme”, siç do të shprhej Condoleezza Rice, por është një proces. Me fjalë të tjera, edhe pse zgjedhjet e lira janë të domosdoshme për instalimin e institucioneve demokratike, ato janë vetëm fillimi i një procesi demokratik. Ndërtimi i një shoqërie demokratike të vërtetë kërkon domosdo më shumë sesa zgjedhje të lira. “Në fund të fundit”, vëren O’Donnell, “demokracia mbështetet jo te votat, por te qytetarët”.

Krisafi: Demokracia nënkupton krijimin dhe konsolidimin e shtetit ligjor, institucione të përgjegjshme, respektimin e pavarësisë së pushteteve legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor, respektimin e të gjitha lirive civile dhe politike për çdo qytetar, siç janë e drejta apo liria për të folur, për të botuar, për t’u mbledhur e për t’u organizuar, të cilat janë të domosdoshme për një debat politik dhe për vetë zhvillimin e zgjedhjeve të lira, mbrojtjen e minoriteteve etj.

Tarifa: Dhe të gjitha këto janë procese që zgjasin më shumë se një votim i vetëm. Ato zgjasin për vite ose dekada të tëra. Pavarësisht kësaj, siç kanë argumentuar Thomas Luckman, Samuel Huntington, Larry Diamond e të tjerë—dhe siç provon përvoja historike—disa raunde zgjedhjesh legjislative me kohë çojnë në përmirësimin e standarteve demokratike. Ne s’mund të jemi aq nihilistë sa të mohojmë se një gjë e tillë ka ndodhur edhe në vendin tonë, por edhe s’mund të rrimë pa vënë në dukje se, fatkeqësisht, progresi që kemi bërë ka qenë shumë i vonuar, shumë i pasigurt dhe, deri më sot, vetëm i pjesshëm.

Krisafi: Le t’i kthehemi çështjes që përmenda më sipër dhe që ka të bëjë me atë sistem zgjedhor që mund të ishte më i arsyeshmi për kushtet e vendit tonë në kohën e sotme. Ky është debati politik i ditës mes partive kryesore të vendit. Pjesëmarrësit në këtë debat kanë secili pikëpamjet dhe interesat e veta dhe i mbrojnë ato me fanatizëm. Çdokush përpiqet që t’i paraqesë pikëpamjet dhe preferencat e veta për sistemin zgjedhor më të mirë sipas interesave të veta ose të partisë së vet. Dhe çdokush përpiqet që ta argumentojë pikëpamjen e vet sa “teorikisht”, aq edhe gjoja duke u mbështetur në përvojat e vendeve të tjerë. Për publikun e gjerë, retorika e partive politike krijon më shumë konfuzion sesa qartësi. Nga ana tjetër, “analistët” e shumë që shkruajnë çdo ditë në gazeta dhe flasin çdo mbrëmje në studiot televizive e bëjnë edhe më të vështirë për qytetarin e thjeshtë të kuptuarit e çështjes, në vend që t’i sqaronin më mirë për ta dallimet mes sistemeve të ndryshëm zgjedhorë, mangësitë dhe avantazhet e tyre.

Tarifa: Unë mendoj se për të adoptuar një sistem zgjedhor sa më të përshtatshëm për kushtet e vendit tonë është esenciale që të mbahen parasysh karakteristikat historike, kulturore dhe sociologjike të shoqërisë shqiptare, si dhe ndryshimet që kanë pësuar këto karakteristika në rrethanat e reja që ka krijuar progresi politik dhe social-ekonomik i vendit. Sisteme elektoralë që mund të jenë të përshtatshëm për një ose disa vende, mund të mos jenë të përshtatshëm për vende të tjerë. Po kaq e vërtetë është edhe se një sistem i dhënë elektoral mund të jetë i përshtatshëm për një vend në një periudhë të caktuar, por jo edhe në një periudhë tjetër. Ky argument i fundit, do të thoja, vlen edhe në rastin e Shqipërisë.

Krisafi: Deri më sot, gjatë tranzicionit demokratik në Shqipëri janë eksperimentuar dhe aplikuar kryesisht dy sisteme zgjedhorë për organin më të lartë legjislativ. I pari ishte një sistem i përzier, që mundësonte zgjedhjen e 100 anëtarëve të parlamentit sipas sistemit mazhoritar dhe të 40 anëtarëve të tjerë sipas një sistemi proporcional kombëtar. Një sistem i tillë mund të ketë qenë i përshtatshëm në vitet e para të tranzicionit, kur, pavarësisht numrit të madh të partive politike që u krijuan pas vitit 1991, pjesa dërrmuese e elektoratit votonte për njërën nga dy partitë politike më të mëdha, PS dhe PD.

Tarifa: Sistemi i përzier nuk ishte më i miri dhe unë nuk e di se si u zgjodh ai sistem. Një sistem i tillë përdoret shumë rrallë në kohën e sotme. Nga 193 shtete sovranë në ditët tona, vetëm 8 prej tyre e aplikojnë këtë sistem. Prej tyre, vetëm 3 (Gjermania, Italia dhe Hungaria) janë vende anëtarë të Bashkimit Europian; pesë shtetet e tjerë që e aplikojnë këtë sistem janë Bolivia, Lesoto, Meksika, Zelanda e Re dhe Venezuela, me të cilët Shqipëria nuk ka asnjë ngjashmëri, as në pikëpamje të traditave politike, as në pikëpamje të strukturës demografike, as për sa i përket sistemit të partive politike, apo strukturës dhe nivelit të zhvillimit politik e social-ekonomik.

Krisafi: Këto arsye shpjegojnë, ndoshta, pse me kalimin e kohës ai sistem u bë i papërshtatshëm, madje problematik dhe konfliktual, siç u dëshmua sidomos në zgjedhjet parlamentare të vitit 2001 dhe 2005.

Tarifa: Në ato vite unë kam jetuar dhe punuar në Shtetet e Bashkuara, por mbaj mend se në zhargonin politik të kohës, në imagjinatën popullore dhe në vokabularin e përditshëm të qytetarëve shqiptarë ato zgjedhje janë njohur si “Dushku i vogël” dhe “Dushku i madh”.

Krisafi: Me ndryshimet (e kërkuara nga PS dhe PD) që iu bënë Kushtetutës në vitin 2008, sistemi zgjedhor u shndërrua në një sistem proporcional me zona zgjedhore shumemërore. Ky ndryshim ishte—dhe është—hapur në favor të dy partive më të mëdha të vendit. Në fakt, ai favorizon jo thjesht dy partitë më të mëdha, por, në radhë të parë, drejtuesit e tyre.

Tarifa: Rezultatet që prodhoi ndryshimi i sistemit zgjedhor kanë qenë këto: forcimi i rolit të kryetarëve të partive politike kryesore; metodat autoritariste të drejtimit brenda partive dhe, ipso facto, dobësimi i demokracisë në organet drejtuese të tyre; rënia e ndjeshme e cilësisë së deputetëve të zgjedhur (nga listat e mbyllura të kandidatëve, të hartuara prej kryetarëve të partive); dobësimi i lidhjeve të deputetëve (si “përfaqësues” të popullit) me elektoratin dhe mungesa e llogaridhënies para qytetarëve; një legjislaturë e dobët, një proces legjislativ shpesh herë i pakontestuar nga asnjë opozitë, dobësimi i kontrollit të parlamentit mbi ekzekutivin etj.

Krisafi: Këto janë konstatime të sakta dhe unë pajtohem me ju. Madje, siç u shpreha në fillim të kësaj bisede, unë e shoh marrëveshjen e 5 qershorit të këtij viti si një farsë, sepse, siç vura në dukje, asnjëra as tjetra nga dy partitë e mëdha nuk janë të interesuara—dhe nuk duan—që ta ndryshojnë sistemin zgjedhor ekzistues. Edhe pse pas kundërshtimeve të para ndaj propozimit të PS-së për një sistem proporcional me lista të hapura PD duket se ka rënë dakord me këtë ndryshim të ri, do të ishte naive të besonim—dhe të shpresonim—se parlamenti i ri, që do të dalë nga zgjedhjet e vitit të ardhshëm, do të jetë më i mirë sesa ky i sotmi, sa kohë që “reforma” e propozuar nuk ndryshon asgjë në pushtetin fuqiplotë të kryetarëve të partive për të miratuar listat e hapura të kandidatëve për deputetë.

Tarifa: Sistemi i propozuar do të duhej të ishte një sistem me “votë të transferueshme”, ku zgjedhësve u mundësohet që t’i rendisin kandidatët e ndryshëm në listën e partisë së tyre sipas prioritetit që u japin ata vetë. Për të fituar, një kandidati të listës i duhet të marrë një numër votash të përcaktuar paraprakisht. Kandidatët që marrin më pak vota skualifikohen dhe votat e tyre, të marra së bashku, u rishpërndahen kandidatëve të tjerë të listës së partisë, deri në plotësimin e numrit të vendeve në parlament që i takon çdo partie të dhënë sipas përqindjes së votave të fituara në shkallë zone. Nëse në fuqi mbetet sistemi proporcional, por këtë herë me “lista të hapura”, unë do të kisha preferuar një sistem me lista vërtet të hapura, ose me lista të lira, përmes të cilit, përveç votimit për partinë politike, zgjedhësit të mund të shprehin preferencat e tyre edhe për kandidatë që mund të mos jenë përfshirë në “listat e hapura” të partive, të cilëve ata zgjedhin t’u japin votën e tyre.

Krisafi: Kjo është një ide interesante por, ndoshta, do e ndërlikonte edhe më shumë procesin zgjedhor. Unë mbaj mend se, kohë më parë, kur debatonim për këtë çështje, ju keni qenë në favor të sistemit proporcional zonal, duke e konsideruar atë si një sistem më të përshtatshëm për kushtet e vendit tonë, ndërkohë që ishit kundër një sistemi të pastërt mazhoritar. Tani duket se parapëlqeni këtë të fundit.

Tarifa: Është plotësisht e vërtetë. Deri 10-15 vite më parë unë kam menduar se një sistem mazhoritar nuk do të ishte më i përshtatshmi për vendin tonë, pasi besoja se një sistem i tillë do e polarizonte edhe më tej politikën shqiptare dhe do ta shndërronte sistemin politik në një sistem dy-partiak, duke u hequr mundësinë partive të vogla që të merrnin pjesë në jetën politike të vendit. Unë besoja se me një sistem mazhoritar, interesat e dhjetëra mijëra shqiptarëve, të cilët votat e tyre ua japin partive të vogla, nuk do të përfaqësoheshin dhe nuk do të mbroheshin në parlamentin shqiptar dhe në organet e pushtetit vendor.

Krisafi: Ndoshta përvoja e këtyre 12 viteve të fundit ju ka bërë të ndërroni mendim. Unë, siç ju thashë, bie dakord me të gjitha ato rezultate negative që prodhoi sistemi zgjedhor proporcional me lista të mbyllura, siç i parashtruat ju, por nuk jam i sigurt nëse një sistem mazhoritar do të ishte më i miri.

Tarifa: Ajo që më shqetëson mua është hendeku që sa vjen e thellohet mes atyre që do të duhej të ishin përfaqësuesit e vërtetë të popullit në organin më të lartë ligjvenës dhe vetë qytetarëve që kanë votuar për listat ku ata kanë bërë pjesë, por pa i njohur se cilët janë dhe ç’përfaqësojnë në të vërtetë. Këtë realitet të padëshirar nuk e ndryshon dot sistemi me lista të hapura që mund të votohet në Kuvend këto ditë. Mua më shqetëson po aq shumë fakti që ende shohim në parlament shumë kryetarë partish të vogla (aktualisht pjesë e të ashtuquajturit “front opozitar”), parti të cilat nuk përfaqësojnë thuaje asgjë. Këto janë disa “parti mikroskopike”, të cilat vazhdojnë të vegjetojnë me sistemin aktual, edhe pse shumica e tyre janë vetëm nominalisht parti politike. Unë i kam quajtur ato “parti-kryetar”, “parti-familje”, “parti-fantazmë”, “parti pa ide”, “parti pa program”, “parti pa anëtarë”, parti thuajse inekzistente.

Krisafi: Në një sistem mazhoritar, parti të tilla, nëse nuk do të bashkoheshin në koalicion me një ndër partitë e mëdha, do të pushonin së ekzistuari, sepse nuk do të kishin asnjë shans të kalonin pragun që mund të vihej, edhe sikur ky të ishte vetëm 1 ose 2 për qind.

Tarifa: Ky, për mua, do të ishte një zhvillim pozitiv. Në një sistem demokratik, partitë politike që pretendojnë se shprehin interesat dhe vullnetin e një pjese të popullsisë, duhet të kenë kurajën të “masin” realisht shkallën e mbështetjes popullore që ato gëzojnë, pa bërë kompromise të paprinciptë à la Dushk. Për mua, vota e popullit dhe përfaqësimi realisht i interesave të tij në organin më të lartë legjislativ dhe në organet vendimmarrëse të çdo niveli është dhe duhet të respektohet si parimi më i lartë i procesit demokratik dhe i vetë thelbit të demokracisë si një sistem politik e shoqëror. Le të kemi një parlament me 100 deputetë (jo 140), të cilët të zgjidhen drejtpërsëdrejti nga populli—individë të cilët qytetarët i njohin, i besojnë dhe të cilëve ata mund t’u kërkojnë llogari drejtpërsëdrejti. Listat e kryetarëve të partive (të mbyllura ose të hapira qofshin ato), i lënë qytetarët pa mundësi zgjedhjeje, pra, edhe pa mundësinë e përfaqësimit real të interesave e të vullnetit të tyre. Dëgjo, Ksenofon, në një parlament si ky që kemi, i cili konsiderohet se është i popullit, ulen individë që nuk zgjidhen nga asnjëri prej nesh, qytetarëve të kësaj republike parlamentare. Ata janë të zgjedhurit personalë të tre individëve, tre burrave që drejtojnë tri partitë kryesore të vendit. Ky sistem nuk është një demokraci përfaqësuese, por një partikraci, siç mund ta quante atë Mauro Calise, një demokraci e pakicës, jo e shumicës, një demokraci elektorale, jo një demokraci efektive, pra jo një demokraci e vërtetë. Në kushte të tilla, është e arsyeshme të thuhet se ne votojmë me këmbë, jo me kokë. Një herë në katër vite në shkojmë (me këmbë) në qendrat e votimit, por nuk votojmë me kokën tonë, edhe pse, ndër shumë emra të listës së votimit zgjedhim atë (më së shumti të panjohurin) që përfaqëson Partinë që kemi më shumë “për zemër”.

Krisafi: Është një aksiomë e pranuar gjerësisht në teorinë mbi demokracinë se shkalla e përsosmërisë së zgjedhjeve si zgjedhje të lira e të barabarta është në proporcion të drejtë me shkallën e konsolidimit të demokracisë në çdo vend të dhënë. Sa më i konsoliduar është sistemi demokratik, aq më të lira, të drejta e të barabarta janë zgjedhjet që zhvillohen në atë vend. Në vendet në tranzicion, si dhe në vende me një sistem demokratik të pakonsoliduar, siç është edhe Shqipëria, zgjedhjet, si rregull, janë më pak free and fair (të lira e të drejta) sesa në vendet me një demokraci të konsoliduar, ashtu sikurse edhe mbrojtja dhe respektimi i lirive dhe i të drejtave të qytetarëve realizohen jo në të njëjtën masë. Demokracive të tilla, në literaturën e sotme u referohen si “demokraci të cilësisë së ulët” (lower quality democracies)—në pikëpamje të cilësisë së procedurave, cilësisë së përmbajtjes dhe cilësisë së rezultateve të procesit politik—në dallim nga demokracitë me të zhvilluara, fjala vjen, në vendet skandinave, në Vendet e Ulëta, në Shtetet e Bashkuara ose në Kanada.

Tarifa: Në disa vende, zgjedhjet janë më të lira e më të drejta sesa në vende të tjerë, por zgjedhje ideale nuk mund të ketë, madje as në sistemin më të përkryer demokratik, i cili mund të ekzistojë vetëm në formën e një “tipi ideal” weberian. Në një artikull shumë të cituar, titulluar “Kriza e përhershme e demokracisë” (The Perpetual Crisis of Democracy), botuar në revistën Journal of Democracy(2007), O’Donnell vinte në dukje se: “Demokracia është më shumë sesa një mënyrë e dobishme organizimi politik. Ajo është gjithashtu një gjendje, në të cilën diçka vazhdimisht mungon. Demokracia është mungesa e vazhdueshme e diçkaje më shumë, e një axhende gjithnjë të papërmbushur, e cila synon kurimin e sëmundjeve sociale dhe progres të mëtejshëm në çështjet e shumta, të cilat, në një kohë të dhënë dhe për një popull të caktuar, preokupojnë më shumë mirëqenien dhe dinjitetin human të tij”. Dhe, për të përfunduar, dëshiroj të vë në dukje se, ndryshe nga çdo formë tjetër e organizimit politik të shoqërisë, demokracia përmban në vetvete shpresën dhe mundësinë reale për përsosje të vazhdueshme.