Demokratizimi i Kushtetutës shqiptare sipas standardeve europiane

Përpjekjet për t’iu bashkuar familjes europiane për Shqipërinë kanë filluar që në vitin 1991 me themelimin e marrëdhënieve ndërmjet Komunitetit Ekonomik Europian (të asaj kohe) dhe Republikës Parlamentare të porsa krijuar. Që prej asaj kohe shumë përpjekje janë bërë nga ana e shtetit shqiptar, por pa dhënë rezultatet e pritshme që do të përmbushnin një nga ëndrrat më të vrullshme të tij, marrjen e statusit të vendit anëtar të Bashkimit Europian.

Nga Irisi Topalli. botuat tek Mapo, 13 qershor 2018

Përpjekjet për t’iu bashkuar familjes europiane për Shqipërinë kanë filluar që në vitin 1991 me themelimin e marrëdhënieve ndërmjet Komunitetit Ekonomik Europian (të asaj kohe) dhe Republikës Parlamentare të porsa krijuar. Që prej asaj kohe shumë përpjekje janë bërë nga ana e shtetit shqiptar, por pa dhënë rezultatet e pritshme që do të përmbushnin një nga ëndrrat më të vrullshme të tij, marrjen e statusit të vendit anëtar të Bashkimit Europian. Sigurisht që kjo mospërmbushje ka arsyet e veta. Dhe një ndër më të rëndësishmet është edhe mosbërja mjaftueshëm rreth demokratizimit të legjislacionit shqiptar me standardet europiane, e kryesisht mosbërja mjaftueshëm rreth demokratizimit të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë e cila përbën la tête de chapitre në hierarkinë e ligjeve të shtetit shqiptar. Ajo përbën Aktin Themelor të shtetit shqiptar dhe për nga vetë rëndësia që paraqet, kërkon edhe vëmendjen maksimale mbi të gjitha ligjet e tjera për t’u trajtuar. Kjo është edhe arsyeja pse është zgjedhur kjo temë për t’u studiuar, pasi është interesante, kurioze por edhe tejet e rëndësishme. Qëllimi është që të vërtetohet rëndësia e veçantë qe ka demokratizimi i Kushtetutës shqiptare konform standardeve europiane.

Fokusimi i objektivave të këtij studimi do të përqendrohet në dy pjesë kyçe të organizuara në pyetje kërkimore dhe hipoteza. Së pari: Pse rezulton kaq i gjatë procesi i tranzicionit në Shqipëri? Pse është kaq i mundimshëm përafrimi i procesit të demokratizimit shqiptar me ato të vendeve të tjera europiane? A është demokratizuar Kushtetuta shqiptare konform standardeve europiane? Të gjitha këtyre pyetjeve kërkimore ky studim do t`iu japë shpjegim në pjesë e dytë e të tretë të tij.

Një hipoteze e ngritur gjatë studimit është se Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë e ka përmbyllur tashmë procesin e demokratizimit të saj konform standardeve europiane, vërtetësia reale e të cilës do të mbetet për t’u provuar gjatë pjesës së tretë të studimit.

Rruga e gjatë e tranzicionit në Shqipëri

Shteti shqiptar në njëzet e pesë vjet tranzicioni është dashur të përballet me sfida të ndryshme. Kur flitet për një shoqëri apo shtet në tranzicion, kryesisht përmenden vështirësitë dhe problematikat e hasura në jetën politike e social-ekonomike të vendit. E vërteta është se në gjithë këtë periudhë të gjatë tranzicioni shqiptar ka ndikuar pashmangshmërisht edhe dimensioni historik. Shqipëria ka qenë, për 500 vjet, pjesë e Perandorisë Otomane, e cila karakterizohej nga një sistem perandorak sulltanistik dhe një sundim patrimonial dhe personalistik. Nga kjo, Shqipëria trashëgoi marrëdhënie të prapambetura shtet-shoqëri, kapacitet dhe struktura të dobëta institucionale si dhe një nivel të ulët të shoqërisë civile, duke u bërë një vend agrar e feudal me një masë të madhe fshatarësie. Më pas në Shqipëri u vendos një monarki autokratike, e cila zgjati deri në prag të shpërthimit të Luftës së Dytë Botërore. Për këtë arsye, Shqipëria nuk trashëgoi një traditë të fortë të kapitalizmit dhe të demokracisë. Për më tepër, katër dekadat e sundimit komunist stalinist, shumica nën diktaturën e Enver Hoxhës, e thelluan më tej këtë prapambetje politike dhe social-ekonomike të vendit. Regjimi komunist zhduku pluralizmin politik dhe institucionet demokratike (liria e fjalës dhe e mendimit u shkatërruan brutalisht), zhvilloi një ekonomi të planifikuar, të centralizuar dhe kolektiviste, krijoi një komunitet kombëtar dhe ndërtoi një shoqëri socialiste “të bekuar me barazinë sociale dhe ekonomike”. Pra, ky është dimensioni historik i trashëguar nga Shqipëria, i cili detyrimisht theksoi ndasinë mes saj dhe pjesës tjetër të Europës. Por, në 1990, në Shqipëri regjimi komunist u përmbys duke i dhënë rrugë mendimit të përgjithshëm se tashmë i ishte hapur rruga procesit të demokratizimit dhe transformimeve. Dhe në fakt, duke ardhur nga një e shkuar shqetësuese komuniste dhe autoritare, duke qenë një prej vendeve më të izoluara në botë për më tepër se 45 vite, nën parimin absurd të ‘mbështetjes në forcat e veta”, ishte Bashkimi Europian që u pa si një lloj shpëtimtari për vendin dhe qytetarët e tij. Gjatë protestave të para antikomuniste në fillim të viteve ‘90 thirrja kryesore e brezit të ri ishte: “E duam Shqipërinë si gjithë Europa”. Pra, Bashkimi Europian në mendjen e shumë qytetarëve shqiptarë përfaqësonte një sërë vlerash dhe normash që kanë në themel parimin e demokracisë, lirisë dhe respektin për të drejtat e njeriut. Por çfarë është në vetvete demokracia dhe procesi i demokratizimit? Sipas Pridham demokratizimi është i gjithë procesi i ndryshimit të regjimit nga sundimi totalitar deri në vendosjen e demokracisë liberale. Ai është një proces disafazësh dhe shumëdimensional, i cili përfshin: përmbysjen e regjimit totalitar, liberalizimin e paratranzicionit, tranzicionin demokratik, konsolidimin demokratik dhe së fundi demokracinë liberale. Gjithashtu Pridham argumenton se “demokracia nuk lind me ‘frymën e shenjtë’, por trashëgon një shumëllojshmëri të tipareve të së kaluarës të cilat mund ta ndërlikojnë procesin e ndryshimit të regjimit”. Ndërsa ka kaluar fazat e para të tranzicionit, Shqipëria po has vështirësi në arritjen e stadeve finale të tij. Kjo si rezultat i disa faktorësh, së pari, Shqipëria pati një pikënisje shumë të dobët social-ekonomike, duke qenë vendi më i varfër i Europës. Së dyti, vendi vuajti për rreth 50 vjet një nga regjimet diktatoriale më të egra në bllokun komunist, duke vuajtur kështu ndërprerjen e çdo lloj lidhjeje ekonomike, politike dhe kulturore me botën e jashtme për dekada të tëra. Vetë izolimi ndërkombëtar, ndaloi kategorikisht lëvizjen e lirë të njerëzve dhe informacionit dhe nuk lejoi ekzistencën e asnjë organizate ndërkombëtare në vend deri në vitin 1991. Dhe pa dyshim, trashëgimia historike e Shqipërisë nga Perandoria Otomane dhe nga komunizmi, janë faktorë influencues në pengimin e një tranzicioni të saj të suksesshëm drejt një demokracie liberale moderne e rrjedhimisht edhe vështirësimin e procesit të aderimit të saj në familjen e madhe europiane përfaqësuar nga Bashkimi Europian.

Mangësitë e Kushtetutës shqiptare kundrejt standardeve europiane

Kriteret për anëtarësimin në Bashkimin Europian, të ashtuquajturat kriteret e Kopenhagenit, u formuluan nga Këshilli i Europës në 1993 dhe janë sanksionuar në Nenet 6 (1) dhe 49 të Traktatit të Bashkimit Europian. Këto kritere përfshijnë:

• Kriteret politike, të cilat kërkojnë stabilitetin e institucioneve të cilat garantojnë demokracinë, zbatimin e ligjit, të drejtat e njeriut si dhe mbrojtjen dhe respektin e minoriteteve;
• Kriteret ekonomike, që kërkojnë ekzistencën e një ekonomie tregu funksionale si dhe kapacitetin për të përballuar presionin konkurrues dhe forcat e tregut të BE-së;
• Aftësinë për të marrë përsipër detyrimet e anëtarësimit, duke përfshirë bashkëngjitjen me bashkimin politik, ekonomik dhe monetar.

Një kriter shtesë, i cili është shtuar në mbledhjet e mëpastajme të Këshillit Europian është:

• Rëndësia jo vetëm e inkorporimit të “acquis communautaire” në legjislacionin kombëtar, por gjithashtu sigurimi i zbatimit të tij efektiv përmes strukturave të duhura administrative dhe juridike .

Pikërisht në analizën e inkorporimit të këtyre kritereve dhe standardeve demokratike dhe europiane në legjislacionin tonë të brendshëm, Kushtetutën, do të bazohet edhe ky studim. Domosdoshmëria e inkorporimit të këtyre parimeve dhe standardeve demokratike në legjislacionin tonë, fillon që nga akti themelor i shtetit që është Kushtetuta. E në fakt, për shtetin shqiptar, kjo sfidë ka qenë dhe vazhdon të mbetet e dyfishtë, për sa kohë synimi për demokratizim përkon edhe me domosdoshmërinë e përafrimit të legjislacionit shqiptar me atë europian. Pikërisht në këtë pikë, mangësitë e legjislacionit shqiptar janë të konsiderueshme, për t’u ndalur kështu në aktin themelor të shtetit, në aktin konform të cilit duhet të jenë gjithë aktet e tjera, në atë që francezët me të drejtë e quajnë si la tête de chapitre, pra Kushtetutën shqiptare. Pra, në një vështrim të përgjithshëm, duket se ajo “është përpjekur” për demokratizim, por në një lexim më të hollësishëm përsëri shfaqen domosdoshmëri për t’u plotësuar në këto aspekte.

Një rast që ia vlen për t’u trajtuar është fusha e barazisë gjinore. Bashkimi Europian ka krijuar një legjislacion të rëndësishëm në fushën e barazisë gjinore: 40 vjet pas marrëveshjes së Romës, Samiti i Esenit (dhjetor 1994), u përqendrua në identifikimin e mundësive të barabarta për gratë dhe burrat si një “detyrë parësore” e BE-së, të cilat janë konsideruar si kusht për zhvillimin ekonomik të tregut të brendshëm. Si rrjedhojë, në ditët e sotme, promovimi i mundësive të barabarta gjinore është një element qendror në politikat dhe planifikimin ekonomik të Bashkimit Europian dhe shteteve anëtare në veçanti. Traktati i të Drejtave Themelore të Bashkimit Europian e garanton si një parim themelor barazinë midis burrave dhe grave.

Ndërkaq në Kushtetutën Shqiptare i vetmi nen që shprehet në këtë fushë, është neni 18 i saj, i cili përcakton se:

1. Të gjithë janë të barabartë përpara ligjit.
2. Askush nuk mund të diskriminohet padrejtësisht për shkaqe të tilla, si: gjinia, raca, feja, etnia, gjuha, bindjet politike, fetare a filozofike, gjendja ekonomike, arsimore, sociale ose përkatësia prindërore.
3. Askush nuk mund të diskriminohet për shkaqet e përmendura në paragrafin 2, nëse nuk ekziston një përligjje e arsyeshme dhe objektive.

Pra nga një analizë që mund t’i bëhet nenit rezulton se: të gjithë të barabartë përpara ligjit, pa dallim gjinie. Në fakt tepër pak, për një parim kaq të rëndësishëm siç është barazia gjinore. Pavarësisht se ky parim është i sanksionuar edhe në një sërë ligjesh të tjera, si: Kodi Penal, Kodi i Punës, Kodi i Familjes, Ligji për Shëndetin Riprodhues, Ligji për një Shoqëri Gjinore të Barabartë, Ligji për Masat Kundër Dhunës në Familje, Ligji për Barazinë Gjinore në Shoqëri si dhe Ligji për Parandalimin e Dhunës në Familje; Kushtetuta e Shqipërisë si la tête de chapitre, duhet të ketë një rregullim shumë më të detajuar e gjithëpërfshirës të barazisë gjinore mes burrit dhe gruas në të gjitha fushat e jetës.

Ligji europian për ambientin është gjithashtu i mirëdetajuar. Numri i përgjithshëm i pjesëve individuale të legjislacionit që përbëjnë në tërësi Ligjin europian për mjedisin vlerësohet të jetë rreth 200, duke mbuluar një gamë të gjerë të sektorëve, si: mbrojtja e natyrës, menaxhimi i mbeturinave, kualiteti i ajrit, mbrojtja e ujit dhe kontrolli i ndotjes industriale. Përveç legjislacionit sektorial, legjislacioni horizontal mbulon vlerësimin e ndikimit në mjedis, qasjen e informacionit mjedisor, qasjen në drejtësi dhe pjesëmarrjen publike. Si rrjedhim i detyrimeve ndërkombëtare në çështjet mjedisore edhe Shqipëria ka ratifikuar një sërë konventash ndërkombëtare si: Konventa e Aarhusit e cila garanton të drejtën e publikut për informacion, pjesëmarrje në vendimmarrje dhe të drejtën për t’iu drejtuar gjykatës për çështje që lidhen me mjedisin; Konventa e Bernës, për ruajtjen e florës dhe faunës së egër dhe mjedisit natyror europian; Konventa e Kombeve të Bashkuara mbi ndryshimet klimatike; Konventa e mbrojtjes dhe e ruajtjes së ujërave ndërkufitare dhe liqeneve ndërkombëtare; Konventa e Baselit mbi lëvizjen ndërkufitare të mbetjeve të rrezikshme dhe asgjësimin e tyre; Konventa e CITES mbi tregtinë ndërkombëtare të specieve të rrezikuara të florës dhe faunës së egër; Protokollin e Kiotos i cili synon uljen e çlirimit të gazrave ndotëse në ajër etj. E megjithatë Kushtetuta e Shqipërisë ka një frymë shumë të mangët lidhur me këto çështje, të kufizuara vetëm tek ajo çka parashikon neni 56 i saj, sipas të cilit “kushdo ka të drejtë të informohet për gjendjen e mjedisit dhe për mbrojtjen e tij”. Nga analiza që mund t’i bëjmë këtij neni, del se Kushtetuta sanksionon informimin rreth mjedisit dhe mbrojtjen e tij. Natyrshëm lind pyetja: po veprimtaritë konkrete në lidhje me çështjet mjedisore, nuk mund të parashikoheshin ato në mënyrë më të qartë e të detajuar në Kushtetutën shqiptare? Po të vazhdojmë me analizën tonë, do të mund të thoshim se përderisa çështjet e fushës mjedisore gjejnë mbrojtje dhe zbatim në rreth 200 pjesë individuale legjislative europiane, dhe ku Shqipëria ka ratifikuar një gamë të rëndësishme të tyre, a nuk do ishte e mundur që këto çështje të mund të gjenin një rregullim më të përshtatshëm e të plotë edhe në Kushtetutën tonë? Kjo për më tepër paraqet problematikë referuar faktit se Kushtetuta shqiptare nuk e legjitimon individin për ankesë, por i jep atij vetëm të drejtën për t’u informuar për gjendjen e mjedisit dhe për mbrojtjen e këtij të fundit.

E kështu do të mund të vazhdonim arsyetimin tonë, kundrejt mangësive që paraqet kushtetuta shqiptare, në drejtim të demokratizimit, konform standardeve europiane, me nenin 59 të saj ku parashikohen Objektivat Socialë të shtetit. Në një vështrim të parë, ky nen duket gjithëpërfshirës dhe i mirëdetajuar si më poshtë vijon:

1. Shteti, brenda kompetencave kushtetuese dhe mjeteve që disponon, si dhe në plotësim të nismës dhe të përgjegjësisë private, synon:
2. a) punësimin në kushte të përshtatshme të të gjithë personave të aftë për punë;
3. b) plotësimin e nevojave të shtetasve për strehim;
4. c) standardin më të lartë shëndetësor, fizik e mendor, të mundshëm;

ç) arsimimin dhe kualifikimin sipas aftësive të fëmijëve dhe të rinjve, si dhe të personave të pazënë me punë;

1. d) një mjedis të shëndetshëm dhe ekologjikisht të përshtatshëm për brezat e sotëm dhe të ardhshëm;
2. dh) shfrytëzimin racional të pyjeve, ujërave, kullotave dhe burimeve të tjera natyrore mbi bazën e parimit të zhvillimit të qëndrueshëm;
3. e) përkujdesjen dhe ndihmën për të moshuarit, jetimët dhe invalidët;

ë) zhvillimin e sportit dhe të veprimtarive ripërtëritëse;

1. f) riaftësimin shëndetësor, edukimin e specializuar dhe integrimin në shoqëri të të paaftëve, si dhe përmirësimin në vazhdimësi të kushteve të tyre të jetesës;
2. g) mbrojtjen e trashëgimisë kombëtare, kulturore dhe kujdesin e veçantë për gjuhën shqipe.
3. Përmbushja e objektivave socialë nuk mund të kërkohet drejtpërdrejt në gjykatë. Ligji përcakton kushtet dhe masën në të cilat mund të kërkohet realizimi i këtyre objektivave.

E megjithatë, edhe këtu kemi mangësinë e radhës, për sa kohë, shteti ynë parashikon këta objektiva socialë të cilët ai thjesht synon t’i realizojë, duke mos marrë kështu përsipër detyrimin për t’i garantuar ato. Një tjetër nen i Kushtetutës shqiptare, i cili mund të shihet disi me “dyshim” në këtë aspekt, është edhe ai i cili parashikon të drejtën për një proces të rregullt ligjor, pra neni 42 i Kushtetutës i cili parashikon shprehimisht se:

1. Liria, prona dhe të drejtat e njohura me Kushtetutë dhe me ligj nuk mund të cenohen pa një proces të rregullt ligjor.
2. Kushdo, për mbrojtjen e të drejtave, të lirive dhe të interesave të tij kushtetues dhe ligjorë, ose në rastin e akuzave të ngritura kundër tij, ka të drejtën e një gjykimi të drejtë dhe publik brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e caktuar me ligj.

Referuar paragrafit të parë të këtij neni, jemi dakord me përcaktimin që i bëhet procesit të rregullt duke e cilësuar atë si ligjor dhe jo thjesht gjyqësor. Pra, ky është një përcaktim apo parashikim i drejtë dhe më përfshirës se sa do të mund të ishte thjesht procesi i rregullt gjyqësor. E megjithatë, mangësia qëndron në drejtim të elementëve që në tërësi përbëjnë një proces të tillë, duke qenë se ato nuk limitohen thjesht në një gjykim të drejtë dhe publik, si dhe brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e caktuar me ligj. Prandaj do të ishte një plotësim standardi i rëndësishëm, pasurimi i nenit 42 të Kushtetutës shqiptare, me të gjitha elementet në fjalë, duke i inkorporuar shprehimisht ato brenda në nenin përkatës e duke mos i lënë kështu të veçuara në Kushtetutë apo akte të tjera referuese.