Deflacion?!

Nga Anastas Angjeli, botuar në Panorama, 11 mars 2016

Edhe pse të dhënat statistikore të INSTATit tregojnë për një inflacion drejt zeros, në këta dy muaj që kaluan, dhe Banka e Shqipërisë reagoi se: “Shqipëria nuk është në deflacion dhe s’ka rrezik të tillë”, nuk besoj se kjo çështje duhet anashkaluar kaq “lehtë”.

Përkundrazi, kërkon vëmendjen e duhur dhe pse jo një vështrim realist dhe disa masa konkrete për këtë çështje. Dhe jo vetëm për këtë çështje, por më gjerë, duke parë më mirë çrregullimet në korrelacionin e treguesve makroekonomikë dhe atyre të zhvillimit. Kjo sepse, me gjithë punën dhe përpjekjet e bëra për stabilizim të çrregullimeve drastike të trashëguara në fundvitin e 2013- s, ende nuk po vendoset siç duhet “rregulli” i ligjësive të zhvillimit normal ekonomik.

Kemi rritje ekonomike (2.7%), por kemi goditje të ofertës dhe ulje të konsumit, kemi rritje ekonomike, por nuk kemi performancën e duhur në rritjen e të ardhurave (në vitin 2015), kemi rritje ekonomike, por nuk kemi sa duhet rritje të kreditimit, të investimit dhe cilësisë së shpenzimeve në ekonomi, kemi rritje ekonomike, kemi shumë legalizim të “punës së zezë”, por nuk kemi shumë punësim real, sepse kemi vende të lira pune, por nuk kemi fuqi punëtore të kualifikuar profesionale, po zbatojmë një politikë fiskale, por me sa duket jo të harmonizuar si duhet me politikën monetare, kemi kontroll të deficitit buxhetor dhe vënien në shina të një programi drejt uljes së borxhit etj., por po ndodhemi në një proces të shpejtë desinflacionimi, në një shkarje drejt zeros së inflacionit, drejt një PRAG DEFLACIONI.

Po përse? Natyrisht që janë shumë faktorë të trashëguar, por dhe të zhvillimeve të brendshme ekonomike, të pritshmërisë së rezultatit të reformave të ndërmarra dhe që po merren, dhe të faktorëve të jashtëm dhe zhvillimeve në tregjet ndërkombëtare, që gjithsesi kanë ndikimin në ekonominë tonë. Por më parë, dy fjalë se …

ÇFARË ËSHTË DEFLACIONI?

Në ekonomi, deflacioni është një rënie e nivelit të çmimeve nën nivelin e përgjithshëm të çmimeve të mallrave dhe shërbimeve. Pra, deflacioni ndodh kur norma e inflacionit bie nën nivelin 0% (një normë negative inflacioni).

Deflacioni dallohet nga desinflacioni, i cili është një ngadalësim në normën e inflacionit, d.m.th kur inflacioni bie në nivele më të ulëta. Ndërsa inflacioni zvogëlon fuqinë blerëse të vërtetë të parave me kalimin e kohës; deflacioni si dukuri e kundërt rrit fuqinë blerëse të vërtetë të parave – monedhën e një ekonomie kombëtare ose rajonale.

Kjo i lejon subjektet ekonomike që me kalimin e kohës, të blejnë më shumë mallra me të njëjtën sasi të parave. Ekonomistët në përgjithësi kanë besuar se deflacioni është një problem në një ekonomi moderne (nuk besoj se ekonomia shqiptare është moderne, por e çrregulluar), sepse ai rrit vlerën reale të borxhit, dhe mund të përkeqësojnë recesionet dhe të çojë në një spirale deflacioni.

Në mendimet më të fundit ekonomike, deflacioni është i lidhur me rrezikun, ku kthimi i rrezikut mbi aktivet bie në mënyrë negative, investitorët dhe blerësit do të mbledhin monedhën në vend për ta investuar atë në tregun e letrave me vlerë. Një fenomen i tillë mund të prodhojë një “kurth të likuiditetit”, ose mund të çojë në mungesa që tërheqin investimet, duke ulur numrin e vendeve të punës, dhe prodhimin e mallrave. Në një ekonomi të hapur, deflacioni krijon një tregti të kryer, dhe zhvlerëson monedhën.

Një monedhë e zhvleftësuar prodhon çmime më të larta për importet, pa stimuluar domosdoshmërisht eksportet në një shkallë të lartë. Megjithatë, deflacioni është gjendja e natyrshme e ekonomive që kanë vështirësi për valutë, kur oferta e parasë nuk rritet aq shpejt sa popullsia dhe ekonomia. Kur kjo ndodh, sasia e disponueshme e monedhës bie, duke pasur të holla më të pakta, dhe për pasojë, fuqi blerëse më të lartë, më të rritur.

Në ekonomitë e mëdha të hapura, deflacioni mund të shkaktohet edhe nga një kombinim i kërkesës dhe ofertës për mallra me ofertën dhe kërkesën për para, veçanërisht kur oferta e parave ulet dhe oferta e mallrave rritet.

Episode historike të deflacionit janë shpesh të lidhura me rritjen e ofertës së mallrave (për shkak edhe të rritjes së produktivitetit) pa një rritje në ofertën e parasë, ose (si me Depresionin e Madh dhe ndoshta Japoninë në fillimin e viteve 1990). Studimet e Depresionit të Madh nga Ben Bernanke kanë treguar se, në përgjigje të kërkesës së zvogëluar, Rezerva Federale e kohës uli ofertën e parasë, duke kontribuar në deflacion.

Ndeshemi edhe me deflacion të kreditit në banka. Kjo për shkak të rënies së ofertës për kredi bankare, për shkak të dështimeve të bankave ose të rritjes së perceptimit të rrezikut nga subjektet private, ose si pasojë e një tkurrjeje të ofertës së parasë nga ana e Bankës qendrore. Gjithashtu, nga një perspektivë monetariste, deflacioni shkaktohet kryesisht nga një reduktim në shpejtësinë e parave dhe, ose në shumën e ofertës së parasë për person. Por, analiza historike e shpejtësisë së parave dhe bazës monetare kanë treguar një korrelacion të zhdrejtë.

Për një rënie të caktuar në përqindje në bazën monetare, rezultati është rritja gati e barabartë në përqindje në shpejtësinë e parave. Megjithatë, historikisht jo të gjitha episodet e deflacionit korrespondojnë me periudhat e rritjes së dobët ekonomike.

FAKTORET, SHKAQET DHE PASOJAT

Jemi në rastin konkret. INSTAT deklaroi një rënie të ndjeshme të inflacionit, tregues që në shkurt preku nivelin e 0.2%. Cilët janë faktorët dhe shkaqet e këtij zhvillimi? Së pari, edhe pse është e provuar që kthesa në rritjen ekonomike tashmë është shënjuar, duket se faktori i rëndësishëm mbetet se kjo rritje është ende nën mundësitë dhe kapacitet e saj.

“Pavarësisht se analizat e deritanishme tregojnë se rënia e inflacionit nuk duket të ketë ardhur nga rënie të papritura të kërkesës dhe konsumit në këtë periudhë, gjithsesi është e qartë -deklaron Banka e Shqipërisë – që niveli i rritjes ekonomike dhe kërkesës agregate mbeten poshtë niveleve të tyre potenciale dhe vazhdojnë të frenojnë kthimin e inflacionit në objektiv”.

Së dyti, goditjet e ofertës përbëjnë gjithashtu një faktor të rëndësishëm për situatën e krijuar. Kjo e lidhur me transferimin nga jashtë të inflacionit të ulur, sidomos përmes importit të ushqimeve(rreth 50 % e mallrave ushqimore importohen). Kriza në eurozonë dhe marrëdhëniet tona të eksport- importit me partnerët kryesorë europianë nuk mund të mos e jepnin këtë ndikim. Sipas BSH-së, edhe inflacioni i ushqimeve është ndikuar nga partnerët tanë tregtarë ku luhatet në nivele të ulëta.

“Inflacioni i ushqimeve në muajin janar në katër vendet kryesore partnere tregtare ishte vetëm në nivelin 0.25 për qind, kundrejt një norme mesatare të inflacionit të ushqimeve prej 3.1 për qind për periudhën janar-shkurt në Shqipëri”, thotë BSH. Ajo pranon se për shkak të aktivitetit tregtar me këto vende, ky inflacion i ulët tenton të përhapet edhe në ekonominë shqiptare.

Nga ana tjetër, rënia e çmimit të naftës në tregjet ndërkombëtare (parashikimet janë që kjo do të vazhdojë deri në fund të 6-mujorit) ka ndikimin e vet të dukshëm në situata të tilla. Së treti, rënia (TKURRJA) e konsumit, sidomos nga mungesa e parasë, edhe si rrjedhojë e vazhdimit me shpejtësi të rënies së remitancave(situata në Greqi dhe Itali), edhe (për biznesin) një ndikim disi mund të thuhet ka pasur dhe politika fiskale. Së katërti, mosreagimi në kohë në vitin 2011-2012 (në kulmin e krizës) në rritjen e fleksibilitetit të politikës monetare (politika e ngurtë e interesave nga BSH në atë e periudhë).

Së fundi, lidhja e politikës me ekonominë është shfaqur dukshëm, në uljen e besimit tek ekonomia. Ashpërsimi i jetës politike jo vetëm në vend, por edhe në rajon, nuk mund të mos ketë pasoja negative në zhvillimet ekonomike. Rënia e pakontrolluar e normës vjetore të inflacionit përfaqëson paralajmërimin serioz të periudhës së rrezikshme të deflacionit.

Para disa vitesh ka qenë presidentja e FMN-së, Christine Legarde, që paralajmëroi ekonominë botërore për rrezikun e japonizimit të ekonomisë europiane, d.m.th për rrezikun e deflacionit(shiko artikullin e Petr Polak në revistën amerikane “Foreign Affairs”, maj 2014, “Kriza e deflacionit e euros”).

Pasojat e një situate desinflacioniste me tendencë deflacioni janë dhe për ekonominë tonë në tërësi (Deflacioni ndikon negativisht në GDP-nominale, sepse e ul atë dhe duke e ulur rrit përqindjen e borxhit publik ndaj saj. Në këtë mënyrë, deflacioni përkeqëson nivelin e borxhit publik.) dhe për klimën dhe zhvillimin e biznesit në vend, dhe për qytetarin, nivelin e jetesës së tij.

Kjo sepse, deflacioni është një rënie e qëndrueshme në të gjitha nivelet e çmimeve të konsumit. Kjo është shumë e dëmshme për ekonominë, duke lënë të kuptohet se kemi një rritje të barrës reale të borxhit dhe një dekurajim të konsumit, pasi vendimet për shpenzime shtyhen në pritje të një rënie të mëtejshme të çmimeve. Ky skenar favorizon ngadalësimin ekonomik dhe një spirale në rënie të ekonomisë. Të gjitha këto konvergjojnë te biznesi dhe në finale te qytetari.

MASA DHE REKOMANDIME PER PERBALLJEN ME SITUATEN

Në ekonominë shqiptare pas vitit 2010 ka vazhduar rënia e theksuar e normës vjetore të inflacionit, dukuri që u shtua në vitet e fundit. Deri në vitet e fundit, BQSH, duke ndjekur politiken e BQE, nga njëra anë caktonte objektiva vjetore inflacioni vjetor 2 ose 3%, nuk shqetë- soheshe fare që norma vjetore e inflacionit ulej vazhdimisht, deri sa tani arriti në një normë vjetor inflacioni prej 0,2%. Kjo ulje e madhe e inflacionit vjetor është patjetër një paralajmërim për rrezikun e futjes së ekonomisë në deflacion.

Edhe pse në këto raste, shumica e ekspertizës sugjeron që në përgjigje të rënies së kërkesës agregate: Banka Qendroret të reagojë me politika ekspansioniste, duke zgjeruar ofertën e parasë, apo që autoriteti fiskal duhet të synojë të rrisë kërkesën nëpërmjet huamarrjes me norma interesi, të cilat janë nën ato në dispozicion të subjekteve private, nga njëra anë, dhe nga ana tjetër, riparjen e masave lehtësuese (lehtësim sasior), (interes negativ) dhe sidomos disa rishikime në politikën fiskale -mendoj se efektiviteti i tyre do të ishte i cunguar, pa u harmonizuar me një manovër të re për ristrukturimin dhe prioritizimin më të mirë të ekonomisë, duke mbështetur fort zhvillimin e bujqësisë dhe agrobiznesit, duke “liruar lejet e ndërtimit”, pa humbur kontrollin mbi rregullin në territor, duke këmbëngulur në realizimin e investimeve dhe rritjen e cilësisë me burime të brendshme dhe të huaja dhe duke përmirësuar më tej dhe me shpejtësi klimën e biznesit.

Gjithashtu, ne nuk mund të mos konsiderojmë mirë masat urgjente që BQE pritet të marrë gjatë kësaj jave. Banka Qendrore Europiane pritet që të rrisë penalitetin e vendosur ndaj bankave që ruajnë paratë në arkat virtuale, me shpresën se një veprim i tillë do t’i shtyjë bankat që paratë e mbajtura në arkat virtuale t’i investojnë në ekonominë e eurozonës. Ky veprim ishte parashikuar nga analistët dhe bën pjesë në një politikë të BQE-së me qëllim dhënien e një impulsi të ri ekonomisë në eurozonë dhe largimin e procesit të rënies shkatërruese të çmimeve, proces që njihet si deflacion.

Dhe kjo lëvizje e guximshme drejt një territori relativisht të panjohur, siç është ai i të ashtuquajturave norma negative të interesit, mund të jetë vetëm njëri prej hapave që analistët e ekonomisë presin prej takimit djeshëm të Këshillit Drejtues të BQE-së.

Masat e tjera mund të jenë rritja e blerjes së bonove qeveritare, si dhe aseteve të tjera përtej nivelit mujor prej 60 miliardë eurosh, apo prej 66 miliardësh që BQE filloi muajin e kaluar. Megjithatë, hartuesit e politikave kanë frikë se shtrirja e deflacionit mund të ndodhë dhe se deflacioni ka efekte shumë negative që janë shumë të vështira të kurohen. Ka pasur debate ndërmjet ekonomistëve në lidhje me faktin se masat e Bankës Qendrore kanë pasur apo jo efekt. Ka edhe rreziqe.

Për shembull, normat negative të interesit mund t’u shkaktojnë dëme përfitimeve të bankave, në një kohë kur shumë banka vuajnë nga kreditë e këqija ose nga asete të tjera problematike. Programi i printimit të parave, i njohur si “lehtësimi sasior”, ka ndihmuar për të mbajtur euron e dobët kundrejt dollarit, gjë që është pozitive për eksportuesit europianë.

M. Draghi mendon se kjo masë e ka bërë më të lehtë për bankat të japin hua. Por inflacioni i ulët ka bërë që analistët të spekulojnë se Banka Qendrore mund të ketë nevojë për të bërë edhe më shumë (masa të tjera). Tregjet financiare janë të përgatitura dhe në pritje… Ndërkaq, deri në përmirësimin dhe harmonizimin e politikave të mësipërme dhe të fillimit të efekteve të tyre, kërkohen disa masa direkte për frenimin e desinflacionit dhe mosrënien përfundimisht në DEFLACION:

a)Të saktësohen të dhënat e normës së përgjithshme të inflacionit dhe të grupeve të veçanta të mallrave për të parë se ku ndodh ndryshimi më i madh

b) Të krahasohet norma vjetore e inflacionit me përqindjen e deflacionimit të PBB të vendit për të parë se çfarë shtrirjeje ka inflacioni në llojet e ndryshme të mallrave të prodhuara në vend.

c)Të llogariten ndikimet e import-eksporteve në inflacion dhe në madhësinë e të ardhurave të agjentëve ekonomikë.

ç)Të shikohet nëse ka filluar të veprojë spiralja e deflacionit në tregjet financiare dhe të mallrave kapitale (është spiralja e kundërt e inflacionit).

d)Të shikohen me kujdes ndryshimet e bëra në vitet e fundit në të ardhurat e disponueshme të popullsisë që destinohen për konsum për të gjetur nëse rënia e inflacionit është rezultat i pakësimit të kërkesës së mallrave dhe të shërbimeve, e ndryshimit të ofertës monetare ose e ndryshimit të ofertës së mallrave dhe të shërbimeve.

dh) Të shikohet ndryshimi i madhësisë së investimeve dhe i rënies së punësimit e të prodhimit që shkaktojnë rënien e të ardhurave të popullsisë. Për parandalimin e gjendjes së një deflacioni të rrezikshëm, përveç masave buxhetore të rritjes së shpenzimeve, rritjes së investimeve dhe lehtësimit tatimorë që u përmendën më sipër, siç e theksova, duhet shtuar kujdesi në batimin e politikës ekspansive monetare nëpërmjet politikës së lehtësimit sasior të të ashtuquajturës Quantitative Easing (e cila me sa duket është nënvleftësuar)…

Kjo do të ndihmonte që të mos përqendroheshim vetëm te politika e interesave negative, së cilës i druhem disi, pasi: Së pari, deflacioni përfaqëson një rritje reale të të ardhurave të punës dhe një rritje të fuqisë blerëse të monedhës e të depozitave të saj. Në qoftë se deflacioni shkaktohet nga përmirësimi teknologjik dhe rritja e produktivitetit të punës, atëherë ai duhet të pasqyrohet në uljen e kostos të mallrave e të shërbimeve duke rritur fuqinë blerëse të konsumatoreve dhe kërkesën e tyre.

Në këtë rast, fiton edhe konsumatori, edhe prodhuesi, kështu që nuk kemi asnjë rrezik të shkurtimit të prodhimit dhe të shtimit të papunësisë.

Së dyti, deflacioni i shkaktuar nga mungesa e të ardhurave e të likuiditeteve shkakton gjithmonë një rritje të peshës reale të borxheve nominale, duke vështirësuar shlyerjen e tyre dhe rreziqe ekonomike, financiare etj.

Së treti, në Shqipëri, në dhjetëvjeçarin e fundit, është rritur pesha specifike e popullsisë së moshuar dhe kjo automatikisht ndikon në uljen e konsumit të popullsisë që është më e ndjeshme ndaj varfërisë.

* * *

Shenjat e shfaqura të një desinflacioni të shpejtë na kanë çuar në PRAG DEFLACIONI. Është koha të reagojmë tani.