Mbi mitet ekonomike dhe idetë e reja

Nga Epidamn Zeqo, botuar në Balkanweb, 16 maj 2014

Qëllimi parësor i këtij shkrimi është përmbysja e miteve ekonomike në Shqipëri, si edhe qarkullimi i ideve të ndryshme. Dua të ofroj një horizont tjetër, më të gjerë, njerëzor dhe zhvillimor. Shumëllojshmëria e ideve, qarkullimi dhe debatimi i tyre është përcaktues për zhvillimin dhe qytetërimin e çdo shoqërie, sidomos të asaj shqiptare, që vuan nga një mungesë kronike e ideve alternative. Kjo, sepse kush nuk mendon si të ‘gjithë’, sulmohet derisa të konformohet. Ky kontekst vret konceptimet intelektuale të çdo individi në shoqëri, dhe për rrjedhojë të vetë shoqërisë; dhe ky është shkaku i komplekseve të njohura shqiptare si p.sh. sindroma e mashtruesit dhe kompleksi i inferioritetit; është shkaku edhe i gjendjes së mjeruar ekonomike. Situata ekonomiko-sociale e Shqipërisë, nga viti 2011 dhe deri sot, vazhdon të jetë dramatike: nuk ka punë të reja cilësore dhe jocilësore; nuk ka huadhënie, përveçse fajdeve; nuk ka likuiditete; nuk ka investime të reja domethënëse; dhe, nuk ka rritje të lartë Prodhimit të Brendshëm Bruto. Si e gjithë ekonomia, edhe tregu i banesave ka pushuar dhe mbijeton vetëm me klering; dhe është në një gjendje ‘zombi’ – asnjë nuk merr e jep lekë, euro, dollarë, paund dhe, të gjithë janë në pritje dhe në ankth, sepse kanë detyrime. Vlera e çdo prone në Shqipëri, përveçse në disa zona të vogla kryesore, ka rënë djeshëm këto tri vite. Në tregun e banesave nuk ka inflacion çmimesh por deflacion dyshifror. Kjo situatë është tragjike për një ekonomi në zhvillim që nuk është në luftë, pra për një ekonomi të pazhvilluar në kohë paqeje, me potencial zhvillimi shumë të lartë dhe realist, të mundshëm. Edhe pse qeveria e majtë, e kryesuar nga Edi Rama, po bën një punë të mirë për të ruajtur stabilitetin makro-ekonomik në vend, theksi ose politikat ekonomike në këtë situatë duhen orientuar më shumë drejt stimulit sesa drejt stabilitetit. Është e këshillueshme të krijohet një strategji afatmesme, stimuli fiskal dhe monetar (të përfshihet patjetër Banka Qendrore) me objektiv rikthimin e rritjes së lartë, 6% të PBB-së, në vitin 2015. Vetëm kështu do mund të çlirohet ankthi, të krijohet konfidenca, të rikthehet optimizmi dhe dinamizmi në çdo treg, sektor dhe industri. Statistikat janë gjithnjë relative dhe shpeshherë boshe, prandaj nuk preferoj t’i citoj, por 6%-shi ka vlerë sepse ka konotacion dhe memorie zhvillimi dhe mirëqenieje në psiqikën shqiptare. Krizat (në shumës) në ekonomi nuk po zgjidhen shpejt. Si mund të arrihet kjo? Borxhi me vlerë 400 mln $, marrë nga FMN-ja, është nga njëra anë pozitiv, dhe do mund të çlirojë financat e bizneseve që ndërtuan infrastrukturën publike gjatë kohës së demokratëve (2005-2013). Kjo mund të stimulojë sektorin e ndërtimit dhe të adresojë një pjesë të borxhit të keq. Për sa i përket tregut të banesave, kjo mund të rrisë shtëpi-ndërtimin, por jo shtëpi-blerjen. Nga ana tjetër është negative, sepse konditat e borxhit, si p.sh. rritja e taksave dhe ulja e shpenzimeve, dëmtojnë drejtpërdrejt ekonominë reale. Për më tepër, kushti themelor për këtë borxh, ishte implementimi i sistemit progresiv për të ardhurat menjëherë në janar 2014, vetëm pak ditë pasi kishte kaluar si paketë në Parlament. Pavarësisht se personalisht jam për taksën progresive, stabilizimi fiskal nëpërmjet ‘Terapisë së Shokut’ dhe jo gradual, ka dëmtuar rimëkëmbjen e ekonomisë dhe nuk zgjidh krizat shpejt. Të mos harrojmë se ekonomia nuk është vetëm buxheti i qeverisë, por buxheti i çdo familjeje dhe individi, që tashmë janë të varfëruar dhe të demoralizuar nga kohëzgjatja e krizave. Ironikisht, debati në Shqipëri asnjëherë nuk qëndron tek ekonomia dhe zgjidhjet që ofron politika ekonomike. Besoj se ky abnormalitet, që është po aq universal sa dhe aq shqiptar, mund të justifikohet nga fakti që ne nuk kemi nevojë te hulumtojmë për ekonominë, politikat fiskale dhe monetare, instrumentet e ndryshme financiare etj., sepse të tjerë vendosin politikat ekonomike në vend. Në rastin e Shqipërisë është Fondi Monetar Ndërkombëtar. Por çfarë është FMN-ja, institucion? Po, një institucion, që është shumë i rëndësishëm dhe me një eksperiencë të gjatë në Shqipërinë postkomuniste. Historia e tranzicionit tregon që ky, si çdo ‘partneritet’, ka të mira dhe të këqija. Gjithsesi, atomi i këtij institucioni, si i çdo organizate, është individi – si unë dhe ti – që është qenie vepruese dhe, si rrjedhojë, edhe e gabueshme. Ishte gabim nga stafi i FMN-së në vend dhe në rajon që të kërkonte ‘Terapi Shoku’ për stabilizimin fiskal në Shqipëri, dhe është gabim që nuk propozojnë politika fiskale dhe monetare më domethënëse për stimulimin e ekonomisë. Që të kuptohemi, stabiliteti makroekonomik është domosdoshmëri, por mund të arrihet më lehtësisht për të gjithë në qoftë se strategjia afatshkurtër dhe afatmesme nuk është ‘austerity’ por ‘growth’. Por edhe atëherë kur debati është tek ekonomia, rezultati është dëmtues dhe joinspirues. Shkak mbetet fakti që Shqipëria është një vend mitbesues dhe është shumë larg të qenurit një vend ideformues. Një nga mitet ekonomike më absurde që qarkullon rëndom është se tregu i banesave apo shtëpiblerjes është ‘maturuar’: ka shumë ndërtime me apartamente të pashitura, sepse nuk ka kërkesa për blerje shtëpie, meqenëse të gjithë kanë shtëpi tashmë; është normale që tregu i banesave nga kontribuuesi më i madh në rritjen ekonomike të kolapsojë; dhe, nuk është përgjegjësi e qeverisë dhe Bankës Qendrore për të stimuluar këtë treg dhe për të nxitur kërkesën për shtëpiblerje. Ky mit është rezultat i injorancës dhe i mospërdorimit të logjikës së duhur, po njëlloj si me mitin tjetër: se inflacioni duhet të përcaktojë politikën monetare të Bankës Qendrore, apo atë që, politika fiskale dhe monetare duhet të jenë absolutisht të ndara dhe kundërvepruese. Mitet krijohen nga plagjiatura e diskursit ekonomik në vendet e zhvilluara dhe nga paaftësia e individëve përgjegjës për t’i përvetësuar dhe modifikuar idetë sipas realitetit. Si mund të konceptohet që tregu i banesave e mbaroi rolin zhvillues në një vend të pazhvilluar, me një ekonomi të pa ‘maturuar’, që nuk po i gjen fundin as tranzicionit? Ç’do të thotë ‘maturim’ në këtë kontekst? Pse në vendet më të zhvilluara, si p.sh. në Mbretërinë e Bashkuar, ky treg vazhdon të jetë përcaktues për rritjen ekonomike, edhe pse këto shtete kanë me qindra vite që ndërtojnë banesa? Sot në Angli ekzistojnë skema kreditimi për nxitjen e shtëpiblerjes për çiftet e reja, që quhet ‘Ndihmë për Blerje’. Skema stimulon dhe mbështet kërkesën për shtëpinë e parë. Pse të mos krijohet një skemë e tillë edhe në Shqipëri? Ndryshe nga çfarë mund të mendohet, nuk është kjo skema që po shkakton ‘flluskën’ e çmimeve të banesave në Angli, por është fakti që, kërkesa ndërkombëtare për prona në Londër është rritur në këtë periudhë krize, sepse shihet si një investim i sigurt. Prandaj, nuk është e vërtetë që këto skema shkaktojnë ‘flluskën’. Ky është një mit, po njësoj si miti tjetër, që, kriza në Eurozonë u shkaktua nga kreditimi i lirë, sepse në fakt u shkaktua nga mungesa e Unionit Bankar dhe Fiskal në Eurozonë. Këto përfundime arrihen vetëm nëpërmjet përdorimit të logjikës arsyetuese dhe jo të intuitës provinciale. Por cilat janë metodat e logjikës? Metoda kryesore është arsyetimi dhe, në këtë metodë ka forma të ndryshme, si p.sh. analogjia, induksioni dhe deduksioni. Të tria format përdoren zakonisht në vendet ideformuese. Çelësi është që të evidentojmë përfundimet e duhura nga arsyetimi perëndimor, si p.sh. instrumentet e ndryshme financiare (monetare apo fiskale) për ringjalljen e ekonomisë sonë ‘zombie’. Përfundimet nuk duhen marrë si të mirëqena, por të modifikohen sipas nevojës së brendshme. Logjikisht, ringjallja e tregut të banesave është nevojë parësore e ekonomisë shqiptare dhe mund të konsiderohet imperativi i rikthimit të rritjes së shpejtë, 6% të PBB-së. Ky ishte roli i këtij tregu kyç përgjatë dekadës së parë të këtij shekulli (2000-2010). Prandaj, objektivi parësor për ringjallen e ekonomisë dhe rikthimin e rritjes së lartë duhet medoemos të jetë stimulimi i tij. Një politikë ekonomike dhe financiare e tillë duhej të ishte ndërmarrë nga e djathta që nga viti 2011 dhe shpresoj të implementohet nga e majta tanimë në pushtet, sa më parë. Pavarësisht se është pozitiv stimuli i qeverisë ‘Rama’ për sektorin fason, sepse forcon eksportet dhe mbështet punësimin jocilësor, ky sektor nuk ka po të njëjtin efekt transformues dhe vlerëndërtues, që krijohet nga dinamizmi i tregut të banesave, që prek të gjithë ekonominë dhe agjentët e saj. Një zgjidhje e logjikshme për të stimuluar apo ndihmuar këtë treg kyç që të ringjallë ekonominë shpejt, është krijimi i një skeme kreditimi për çiftet e reja, që të blejnë shtëpinë e parë, edhe në rastin kur vetëm njëri partner punon me kohë të plotë. Është e turpshme të thuhet që nuk ka kërkesë për kredi shtëpie; kur shumica dërmuese e këtij segmenti kyç ekonomiko-shoqëror jeton akoma në shtëpinë e prindërve edhe kur arrijnë moshë të thyer dhe kanë fëmijë. Edhe gjatë regjimit Hoxhist ëndrra ishte: një çift i ri – një shtëpi e re (dhuratë nga partia). Kurse në këtë regjim, ‘quasi-liberal’, kjo ëndërr nuk mund të ëndërrohet?! Ky është një paradoks i trishtë dhe tregon faktin që Shqipëria akoma nuk ka ndërtuar një sistem bankar dhe financiar, që krediton zhvillimin e ekonomisë dhe përmirësimin e mirëqenies. Një skemë tjetër, që ka vlerë për tregun e banesave në bregdetin shqiptar, është që të krijohet një skemë kreditimi për çiftet ose familjet e reja, kur të dy partnerët punojnë me kohë të plotë, që t’u mundësojë blerjen e një apartamenti pushimi. Kjo skemë do të përmirësonte ndjeshëm edhe atraktivitetin e pronave në bregdet për blerësin dhe turistin e huaj. Një pjesë të riskut të mospagimit duhet të merret përsipër nga qeveria dhe Banka Qendrore, dhe një pjesë tjetër nga bankat tregtare si dhe kompanitë e ndërtimit që përfshihen në këto skema. Çiftet që mund të përfitojnë nga skemat kredilehtësuese nuk duhen paragjykuar apriori. Normale që, çiftet do duhet të skanohen dhe këshillohen mirë përpara se të pranohen te skemat, shpresoj vetëm për momentin, imagjinare. Shqiptarët, jo të gjithë por shumica, janë persona ose individë të ndërgjegjshëm, që i paguajnë detyrimet e tyre dhe meritojnë një jetë më të mirë. Rreziqe ka në çdo aksion njerëzor, por pa aksion nuk ka njerëzim. Rëndësia e skemave kërkesëstimuluese është absolute, sepse njëherë që ky treg riaktivizohet, rigjallërohet zhvillimi i ekonomisë dhe zgjidhen njëkohësisht krizat. Fiton ndërtuesi, fiton qeveria lokale dhe qendrore, fiton blerësi, që plotëson ëndrrën dhe përmirëson kushtet e jetesës, fiton industria e materialeve të ndërtimit, imobiliare etj., dhe për ta abstraguar disa, fiton turizmi dhe urbanizmi, fiton optimizmi, fiton financa dhe logjika, dhe fiton ideja. Përpara, por sa më shpejt, është e domosdoshme që të rishikohet marrëdhënia që politika fiskale dhe monetare duhet të kenë në ekonomi. Thënë shkurt, duhet të debatohen dhe krijuar politikat ekonomike (monetare dhe fiskale) alternative. Politikat ekonomike të deritanishme, të mësuara ose të imponuara nga institucione, si FMN-ja, kanë dështuar për të arritur objektivin parësor të tranzicionit postkomunist – ndërtimi i sistemit të mirëqenies. Shembulli më i qartë është Banka Qendrore. Ishte FMN-ja që imponoi në vitin 1998 rolin apo mandatin minimalist dhe konservator për ‘Tempullin e Lekut’. Gjithashtu, garantoi superpavarësinë e këtij institucioni, që edhe nuk varet nga buxheti i shtetit. Por, pavarësisht se është parajsa e rrogëtarëve, mbetet një institucion i paaftë. Është i paaftë, sepse ka dështuar me politikën e normës së interesit, që nuk e stimuloi ekonominë, si edhe ka dështuar për të adresuar në kohë dhe përfundimisht krizën e borxhit të keq dhe moskreditimin nga bankat tregtare. Kjo nuk është një tezë nihiliste, sepse disa masa minimale janë marrë nga banka, dhe e vërteta është se ka një mandat që tashmë ironikisht, mund të konsiderohet i dëmshëm për ekonominë. Prandaj, ky institucion, që është kolona kryesore e ekonomisë, dëshpërimisht kërkon një mandat intervencionist, proaktiv dhe përgjegjës. Kjo tregon një të vërtetë të madhe dhe, njëkohësisht hedh poshtë një tjetër mit: paraja, jo detyrimisht përmirëson cilësinë e punës, produktivitetin dhe kreativitetin. Paraja nuk rrit konkurrencën intelektuale dhe profesionale, njëherë që e ke. Konkurrenca zhvillohet atëherë kur kërkon me shpresë ta fitosh atë dhe atëherë kur meritokracia është kulturë që të lejon të synosh, të ëndërrosh, të hulumtosh. Vetëm kështu përhapen idetë dhe përvojat e ndryshme. Prandaj, idetë janë më përcaktuese në zhvillimin cilësor të një vendi dhe të shoqërisë, janë më përcaktuese sesa paraja. Idetë alternative të lartpërmendura, si p.sh. stimulimi i tregut të banesave nëpërmjet skemave kredilehtësuese për çiftet e reja, adresojnë indirekt edhe gangrenën kryesore të ekonomisë: borxhin e keq. Qëllimi nuk duhet të jetë që kolateralin (pronat) t’i marrin ose ekzekutojnë bankat tregtare, por që borxhi i keq të kthehet në një të mirë. Kështu fitojnë të gjithë (win-win). Ky konceptim ose politikë alternative nuk arrihet dot në vendet mitebesuese, sepse lind nga liria e mendimit (kritika) dhe nga qarkullimi i ideve. Tani që e mësuam, a është koha për veprim?!

*Autori është i diplomuar në Universitetin St Andrews dhe në London School of Economics. Ai jeton dhe punon në Londër.