Tranzicioni shqiptar midis politikës dhe fesë

Nga Tonin Gjuraj, botuar në Mapo Online, 9 nentor 2013

Në një libër të botuar në vjeshtën e vitit 1997, “Shqipëria: Nga Anarkia në Identitetin Ballkanik”, James Pettifer dhe Miranda Vickers parashikonin se do të ishte çështje kohe për të parë nëse do të ruhej ndarja e kishës nga shteti në Shqipëri. Ata, mesa duket, u nisën nga situata e rrezikshme politike në Shqipëri në atë vit, ku nuk munguan edhe insinuatat që një konflikt i ardhshëm i skicuar mbi një diskurs fetar ishte i mundshëm të ndodhte. Autorët, së pari, kishin parasysh faktin se në Ballkan feja dhe politika kanë qenë bashkudhëtare të përhershme, dhe, së dyti, ata merrnin në konsideratë disa studiues të tjerë, që mbronin një skenar edhe më të keq, ku një konflikt mund të shpërthente në shoqëritë tipike multifetare, që mbështeteshin në grupe farefisnore tribale. Supozohet se këto shoqëri, sipas tyre, përfshirë dhe shoqërinë shqiptare, priren të kenë më shumë konflikte dhe ngatërresa fetare sesa shoqëritë e tjera. Por, asnjëri nga skenarët nuk ndodhi në Shqipëri, edhe pse Pettifer dhe Vickers nuk ishin të vetmit që predikuan “përplasjen e feve” në këtë vend.

Në fakt, perspektiva e një konflikti fetar nën një regjim demokratik mbetet gjithnjë një çështje delikate, veçanërisht për një shoqëri multifetare. Shqipëria provoi, përtej parametrave tradicionalë të marrëdhënieve midis grupeve fetare, që janë karakterizuar nga toleranca dhe harmonia ndërfetare, se mund të vijojë të ruante dhe kultivonte të njëjtën staus-quo, edhe nën regjimin demokratik. Qëndrimi i komuniteteve fetare mund të mos jetë gjithnjë i qëndrueshëm dhe uniform në drejtim të demokracisë dhe institucioneve demokratike, por ai mund të ndryshojë gjatë kohës. Kur fetë tentojnë të hyjnë në arenën politike për interesat e tyre, ose me qëllim që të përkrahin grupe shoqërore të caktuara, atëherë konfliktet mes grupeve të ndryshme fetare bëhen më të dukshme dhe mundësia për t’i evituar zvogëlohet. Politizimi i fesë dhe sjellja e komuniteteve fetare varet dukshëm nga veprimet politike të qeverisë dhe krijimi i një sfere të dallueshme fetare të aktivitetit, të rregulluar prej ligjesh të përshtatshme, formalisht të ndarë prej institucioneve politike.

Procesi i demokratizimit në Shqipëri nuk prodhoi konflikte apo ngatërresa fetare. Madje Shqipëria zgjidhi shumë mirë edhe debatin lidhur me vendin e shoqërisë shqiptare në Europë, pavarësisht kompozimit fetar, si dhe çështjen e brendshme të marrëdhënies midis identiteteve fetare dhe kombëtare. Përveç kësaj, harta e Samuel Huntington-it, që konsideronte Shqipërinë si vend mysliman nuk ishte e saktë, pasi autori injoroi në këtë rast rolin e shtetit si agjent ndryshimi në proceset demokratike dhe qëndrimet e sjelljet sekulare të qytetarëve shqiptarë. Veprimet politike të qeverive shqiptare të pas ’90-ës ishin korrekte, duke ruajtur parimin e pashkruar të përfaqësimit të drejtë dhe të ndershëm të njerëzve me përkatësi të ndryshme fetare, kësisoj duke ndikuar në forcimin e kohezionit të brendshëm të shoqërisë shqiptare.  Fushat e aktivitetit publik mund të jenë sekulare dhe fetare në natyrë, por e rëndësishme është ndarja e qartë e tyre dhe shmangia e ndikimit të fesë mbi ligjet apo bindjet politike. Përse ndodhi diçka e tillë në Shqipëri, edhe pas vitit 1990, kur besohej që vakuumi i krijuar nga rënia e ideologjisë komuniste do të mbushej prej rivaliteteve fetare, siç ndodhi, për shembull, në ish-Jugosllavi, në disa pjesë të ish- Bashkimit Sovjetik, sidomos në Transkaukazi, etj.? Në rastin e Shqipërisë, merita për bashkëjetesën dhe tolerancën ndërfetare të komuniteteve fetare në Shqipëri, më shumë se udhëheqësve shpirtërorë të komuniteteve fetare, i duhet atribuuar historisë, traditës etnokulturore e psikologjike të shqiptarëve. 

Feja është një faktor mobilizues dhe në vakuumin e pushtetit shtetëror, siç ishte viti 1997, mund të keqpërdorej, por përkundrazi ishin institucionet fetare ato që qëndruan në këmbë, ndryshe prej institucioneve të tjera sociale, duke denoncuar veprimet e dhunshme dhe menaxhuar tensionet sociale.  Fatmirësisht, fetë në Shqipëri vijojnë të ruajnë marrëdhënie të mira me shtetin, si denominacione, si dhe të forcojnë marrëdhëniet me njëri-tjetrin.

Por, historia e marrëdhënieve ndërmjet myslimanëve dhe të krishterëve në Shqipëri ka shënuar edhe episode të konfrontimeve të mentaliteteve dhe individëve mbi baza fetare.  Së pari, ka një preokupacion deri në shqetësim të udhëheqësve fetarë për të rritur me çdo kusht numrin e besimtarëve të komuniteteve që ata drejtojnë, ose për të mos besuar të dhënat e census-it më të fundit të realizuar në vend.  Ata janë të prirur të nënvizojnë peshën specifike tradicionale të komuniteteve të tyre, duke harruar që madhësia numerike e komuniteteve që drejtojnë ka të bëjë më shumë me trashëgiminë sesa me gjendjen aktuale.  Shpirtërorja dhe e shenjtja si elemente të rëndësishme të çdo feje nuk mund të maten me numra. Insistimi për të përdorur logjikë sasiore vë në dyshim natyrshmërinë e bashkekzistencës së harmonishme, si një prirje inherente, sikundër, nga ana tjetër provon tezën e bashkëjetesës nga poshtë, nga sjellja sekulare e qytetarëve shqiptarë, përtej përkatësisë fetare (të paktën në letër).  Gjuha ekspansive nuk karakterizon njerëzit e zakonshëm, por udhëheqësit fetarë. Së dyti, ka patur qëndrime konfrontuese apo diskordancë midis feve dhe shtetit, apo midis vetë feve, sa i takon një sërë çështjesh: legalizimit të Ligjit mbi abortin në dhjetor 1995, çështjeve që lidhen me pronat apo taksimet që politizojnë marrëdhëniet shtet-fe, vonesat në kthimin e pronave drejt komuniteteve fetare, ndihmat (e dyshimta) nga jashtë dhe synimet e tyre, emërimi i kryepeshkopit Janullatos në krye të Kishës Autoqefale Ortodokse Shqiptare, pranimi i sekteve dhe kulteve të tjera fetare pas vitit 1990, vendosja e simboleve fetare në vende publike, si në Bushat, Elbasan apo gjetkë, debati për kishën-kala në Shkodër, përplasjet më të fundit për kishën në Përmet, diskutimet për edukimin fetar (ose jo) në shkolla publike, raportet dhe diskursi më i fundit me Evropën dhe rolin e Turqisë në Ballkan, etj.

Megjithatë, struktura aktuale sociale e shoqërisë shqiptare duket të jetë garanci për bashkekzistencën paqësore midis grupeve fetare. Interesat politike dhe ekonomike, që u bënë predominante pas vitit 1990 shmangën çështjet me natyrë fetare. Mungesa e partive fetare dhe grupeve të veçanta të interesit shërbyen si bazë për ruajtjen e kësaj bashkekzistence paqësore. Nga ana tjetër, rivlerësimi i traditës historike të tolerancës fetare dhe marrëdhëniet ekumenike do të lehtësojnë dhe përmirësojnë cilësinë e demokracisë shqiptare. Ndryshimet politike, sociale dhe ekonomike të ndodhura, që kur vendi u hap ndaj botës progresive, kërkojnë më shumë vullnet për të njohur dhe pranuar diversitetin e shoqërisë shqiptare. Nuk ka asgjë të dëmshme, madje do të ishte më e dobishme, nëse shteti dhe fetë në Shqipëri do të gjenin konsensus mbi një sërë çështjesh fetare dhe politike. Ne presim që shteti të vijojë të jetë neutral në raport me praktikat e ndryshme fetare, që lindin në një shoqëri pluraliste dhe t’i mbrojë ata njëlloj.