Pse nuk duhet të merret borxh për të shlyer borxhin

Nga Florjan Salaj*, botuar në Panorama Online, 8 nentor 2013

Ditët e fundit debati mbi ekonominë, fatmirësisht ka marrë rol kryesor në media. Nga ana tjetër ato probleme që i quajmë jetësore për momentin, si shlyerja e borxheve ndaj ndërmarrjeve private dhe ndërmarrja e politikave joshtrënguese fiskale për të dalë nga kriza ekonomike dhe e likuiditetit në të cilën ndodhet sot Shqipëria, mbizotërojnë ndër opinionet e ekonomistëve.

Përpos kësaj, në lidhje me çështjen se ku do gjenden lekët, nga deklaratat e fundit të politikanëve pranë qeverisë, duket se qeveria do t’u drejtohet institucioneve ndërkombëtare si FMN dhe Banka Botërore. Mënyra të tjera që lidhen me shlyerjen nga brenda vendit të pagesave të borxhit, duket se janë hedhur poshtë nën frikën e inflacionit.

Në mendimin tim, marrja e borxhit të huaj në valutë, qoftë edhe me kosto sado të ulët për të paguar borxhet e biznesit, është tejet e gabuar. Më poshtë po shpjegoj arsyet.

Borxhi mund të jetë në valutë (i huaj) ose i brendshëm në lekë. Nëse ne do të kërkonim një rritje të borxhit në lekë, që e përkthyer do të thotë një rritje të bazës monetare nga ana e Bankës Qendrore, (theksoj në lidhje me borxhin e biznesit) menjëherë rryma kryesore e ekonomistëve në Shqipëri do të na akuzonte për herezi, pasi automatikisht, sipas tyre, do të rritej inflacioni. Nuk po ndalem tek pikëpyetja se përse rritja e borxhit në valutë nuk shkaktuaka inflacion, por do të paraqes një analizë më të thellë për të hedhur poshtë mitin e lidhjes direkte midis bazës monetare të krijuar nëpërmjet Bankës Qendrore dhe inflacionit.

Sipas deklaratës së Zëvendëspresidentit të Bankës Qendrore Europiane  citoj “Nuk ekzistojnë prova që domosdoshmërisht lidhin krijimin e bazës monetare me inflacionin”.

Si fillim duhet të dallojmë konceptin e bazës monetare të krijuar nga Banka Qendrore me atë të monedhës stok në qarkullim (masës monetare). Nëse rritja e bazës monetare do të krijonte inflacion, arsyeja e do që cikli që duhet të ndiqet është: Krijim i bazës monetare, që sjell rritje të masës monetare në qarkullim e që këtej në inflacion.

Duke vërejtur ecurinë e këtyre variablave në lidhje me njëra-tjetrën nga 1980 e në vazhdim në USA, ku hallkat e ekonomisë dhe të financës janë ngushtësisht të lidhura, bazuar në database “Fred” në grafikët e bazës monetare, monedhës stok dhe inflacionit, shohim qartësisht që një lidhje e bazës monetare me masën monetare dhe inflacionin, në realitet, nuk vihet re.

Për më shumë në USA janë ndërmarrë në 2008 ndërhyrje gjigante në rritjen e Bazës Monetare nga ana e FED, e megjithatë edhe pas 5 vitesh nuk janë verifikuar variacione konsistente të monedhës stok (masës monetare) dhe të inflacionit.

Pra nuk ekziston një lidhje e drejtpërdrejtë midis bazës monetare dhe monedhës e që këtej inflacionit bazuar në të dhëna empirike. Nuk duket që Banka Qendrore me ndërhyrjet e saj në Bazën Monetare të shkaktojë inflacion me anë të ciklit të monedhës.

Por midis Masës Monetare (monedhës stok) dhe inflacionit a ekziston një lidhje direkte?

Nëse do të vlente teoria monetariste, sipas së cilës, me një rritje të monedhës stok do kishim automatikisht një rritje të çmimeve, atëherë korrelacioni midis masës monetare dhe çmimeve do të ishte i fortë. Por, duke parë të dhënat vjetore të Bankës Qendrore Europiane për variacionet vjetore të monedhës dhe inflacionit, nga 1997 deri në 2011 një fakt i tillë nuk bie në sy. Pra nuk ka një korrelacion të drejtpërdrejtë afatshkurtër midis monedhës dhe inflacionit. Kjo nuk do të thotë që nuk vlen identiteti i Fisherit, sipas të cilit, M*V=P*Q, por vetëm që, në periudha të shkurtra lidhja midis monedhës dhe inflacionit nuk është e drejtpërdrejtë.

Po të shprehim GDP me kosto, do të kishim vlerën monetare të prodhimit të brendshëm të barabartë me shumën e pagesave të shlyera për punë të kryera me shumën e fitimeve të operatorëve të ndryshëm. Pas veprimesh të thjeshta matematikore nxjerrim që P=Ë/Q+ U/Q, pra që çmimet janë të lidhura me vlerën unitare të kostos së punës së kryer dhe të fitimit për njësi prodhimi. Duke qenë se të gjithë operatorët do të tentojnë me çdo mënyrë të mbajnë fitimin konstant me rritjen e kostos së punës, kemi analizuar kostot unitare të punës në USA, Itali dhe ecurinë e inflacionit. Në këtë rast korrelacioni është perfekt në intervale të gjata dhe tepër i përafërt në intervale afatshkurtra.

Mund të themi që faktori kryesor që ndikon në inflacion, më shumë sesa rritja e stokut monetar është rritja e kostove të punës. Në Shqipëri ne nuk kemi as këtë problem, pasi nuk shquhemi për një sektor prodhues të spikatur. Më së shumti, në vend, duke konsideruar peshën e madhe që zë importi, mund të flasim eventualisht për inflacion kostoje mallrash të importuara që, në kushtet kur e gjithë Evropa dhe vendet me të cilat ne bëjmë tregti ndodhen në recesion, nuk verifikohet.

Masa monetare, ndryshe me sa pamë në intervale afatshkurtra, në segmente kohore më të gjata duket se ka një korrelacion më të fortë me inflacionin. Por cikli nuk shkon nga monedha te çmimet, por në drejtimin e kundërt; janë efektet e akumuluara të ndryshimit të çmimeve, së bashku me variacionet e GDP reale dhe të shpejtësisë së qarkullimit të monedhës, që shtyjnë rritjen e kërkesës së monedhës dhe që këtej të masave monetare.

Ky këndvështrim lidhet me vlerësimin e monedhës në sistemin ekonomik si një faktor të brendshëm që nuk ndikohet nga elementë të jashtëm, siç mund të jetë një ndërhyrje nga Banka Qendrore në bazën monetare. Banka Qendrore nuk arrin dot të kontrollojë masën monetare me anë të kontrollit të normave të interesit dhe me uljen e rezervave pranë Bankës Qendrore. Për këta ekonomistë është kërkesa për monedhën nga ana e sektorit real dhe propensioni i bankave të nivelit të dytë për kreditim, që përcakton masën monetare në ekonomi. Është dhënia hua që përcakton depozitat dhe jo e kundërta. Sipas kësaj pikëpamjeje, masa të tipit të rritjes së bazës monetare (stampimit të monedhës) nga ana e Bankës Qendrore nuk kanë efekt as në masat monetare, as siç e pamë më sipër në inflacion. Pra, përkthyer, në rastin shqiptar, rritja e bazës monetare për pagesat e detyruara të borxhit ndaj privatëve, ose masa të tjera të tipit quantitative easing nuk do të kenë efekt në inflacion.

Mbështetësit e kësaj pikëpamjeje janë ndër ekonomistët në zë, Basil Moore, Hyman Minsky, Shumpeter, Kaldor, Kalecki  dhe mbi të gjitha bankierë të Bankave Qendrore. Ndër çmimet “Nobel” në ekonomi janë James Tobin, Finn Kydland e Ed Prescott.

Por ajo që bie më shumë në sy është shprehja dhe pranimi i saj nga bankierë dhe personalitete financiare:

a)      William Dudley, president dhe CEO i Federal Reserve Bank të New York

b)       Jaime Caruana, General Manager i Bank for International Settlements

c)      Seth B. Carpenter e Selva Demiralp, Federal Reserve Bank (2010)

d)      Charles Goodhart, anëtar i komitetit për politikën monetare i Bankës së Anglisë.

e)      Alan R. Holmes, Federal Reserve Bank e New York.

Një rezultat imediat i kësaj teorie është që zhvillimi dhe inflacioni së bashku kërkojnë rritjen e masës monetare që të përshtatet me vlerën nominale të GDP (P*Q), pra indirekt mund të themi me bindje se një masë monetare e ulët është tregues i një prapambetjeje ekonomike të theksuar.

Duke mbështetur idenë që ndërhyrjet në bazën monetare nuk shkaktojnë inflacion, marrja e borxhit nga jashtë, duke rritur riskun e këmbimit me ekspozimin në sektorin e jashtëm, e në të njëjtën kohë, me një kosto më të lartë sesa shlyerja nga brenda sistemit, është një gabim që ka një kosto të lartë oportune. Kjo për arsye se këto fonde në valutë mund të drejtoheshin si ndihma, subvencione, garanci etj., në ata sektorë ose ndërmarrje që krijojnë vlerë të shtuar, që kanë shkëmbim relacionesh ekonomike me jashtë, që kanë nevojë për teknologji etj.

Ndërmarrjet në borxh duhen ndihmuar padiskutim për t’i dhënë limfë sistemit ekonomik, por efektet pozitive të shlyerjes së borxhit do të jenë afatshkurtra, nëse ekonomia nuk rimëkëmbet dhe nuk i përgjigjet këtij stimuli. Pagesa me borxh të huaj është problematike dhe për faktin se ndër bizneset ekzistojnë një pjesë e tyre që janë klienteliste dhe joeficente. Kjo do të thotë se efekti pozitiv do të ketë një shtrirje dhe një kohë më të shkurtër.

Si përfundim konkluzioni që nxjerrim është se financimi i borxhit të qeverisë nga Banka e Shqipërisë me anë të espletimit të pushtetit dhe pavarësisë së saj, duke rritur bazën monetare nuk do të kishte efekte negative e në të njëjtën kohë do të lejonte, në rast të ekzistencës konkrete të fondeve në valutë, t’i lironte këto fonde të cilat, për një ekonomi të hapur me jashtë në fillimet e zhvillimit të saj, si kjo e jona, janë të domosdoshme.

  *PhD-Universiteti i Romes La Sapienza. Pedagog në UET.