Pesë skenarë për të ulur borxhin publik

Nga Ardian Hackaj, Shtetiweb.org, 27 gusht 2013

Banka e Shqipërise në Raportin e Politikës Monetare në tremujorin e dytë 2013 e cilëson borxhin publik si “..një nga dobësitë më të mëdha të ekonomisë e të sistemit financiar shqiptar”. Për tremujorin e parë të 2013 borxhi arrin në 63.3% të PBB, shifër kjo shumë e lartë krahasuar me tavanin e këshilluar prej 60%. Tabloja ekonomike bëhet akoma më shqetësuese nëqoftëse shtojmë dhe borxhet e papërfshira të institucioneve publike ndaj sektorit privat për punë dhe shërbime të kryera të papaguara, dhe TVSH e parimbursuar, për tu kufizuar vetëm më të përfolurat.

Por ka dhe probleme të tjera.

Së pari, raporti borxh/PBB nuk merr parasysh nivelin e aseteve publike. Thënë ndryshe, aftësia e të marrit borxh nuk varet vetëm nga të ardhurat (që maten nga PBB) por dhe nga pasuria e borxhmarresit. Shteti shqiptar ka 22 vjet që po privatizon gati gjithçka.

Së dyti, këtu nuk futen detyrimet publike të pallogaritura ne stokun aktual te borxhit si pensionet, shëndetësia; gjobat që shteti duhet të paguaje (si p.sh. CEZ eventualisht, vendimet nga Gjyqi i Strasburgut, etj); detyrimet financiare të qeverisë që lindin nga pjesëmarrja në disa programe të Bashkimit Evropian (bileta e hyrjes në zhargonin e Brukselit); si dhe kostot e shpëtimit eventual të ndonjë banke vendore në rast përkeqësimi të situatës ekonomike (në mes të gushtit një bankë shqiptare u vlerësua nga Moody’s me perspektivë negative për depozitat në lekë).

Së fundmi, kufiri tashmë i tejkaluar prej 60% është ndërtuar mbi hipotezën e një rritje ekonomike të rëndësishme. Me rritjen modeste aktuale të hyrat publike, dhe si pasojë dhe aftësia paguese e shtetit bëhet akoma më e vogël.

Një peshë e tillë borxhi në një kontekst me rritje afatgjatë të ulët, po ndrydh ekonominë dhe po detyron qeverinë të reduktojë në maksimum shpenzimet e saj. Në pamundësi të një politike fiskale ekspansive nga qeveria, është Banka e Shqipërisë që po përdor instrumente të politikës monetare duke e ulur shkallën bazë të interesit në nivele historike, duke privilegjuar blerjen e aseteve publike si dhe duke blerë bono thesari.

Por interesat e ulëta të bonove me maturim 12 mujor, nuk pasqyrojnë përmirësimin e ndryshoreve fondamentale të vendit, por pamundësinë e bankave tregtare për të shkarkuar likuiditetin që disponojnë me anë të kredisë në sektorin privat. Kredia private po vazhdon të tkurret duke ndjekur ritmin e tkurrjes së ekonomisë së vendit.

Të gjithë këta faktorë vënë borxhin publik në podiumin e problemeve me të cilat do të përballet Ministri Cani. Në rreshtat në vazhdim do të shpalosim shkurtimisht pesë skenarë veprimi që mund të konsiderohen për të ulur peshën e borxhit publik shqiptar.

Skenari 1. Ulja e borxhit përmes sufiçitit buxhetor.

Ky skenar nënkupton rritjen e të ardhurave dhe/ose uljen e shpenzimeve publike në mënyrë që diferenca pozitive të shërbejë për shlyerjen e borxhit. Eshtë skenari virtuoz. Por në optikë afatshkurtër ne e konsiderojmë jo-realist për kushtet e Shqipërisë. Së pari, shkalla e mbledhjes së të ardhurave në 2013 (kryesisht TVSH dhe aksize) vazhdon me tendencën e uljes duke kontribuar në zmadhimin e deficitit buxhetor. Së dyti, qeveria në ikje ka “kontraktuar” mbi 90.1% të shumës se planifikuar të huamarrjes së brëndëshme për 2013 duke mos i lënë praktikisht hapësirë veprimi buxhetore qeverisë së re. Së treti ulja e mëtejshme e shpenzimeve publike për të ekuilibruar buxhetin, do të hiqte nga qarkullimi dhe atë pak kërkesë vendore, si dhe do të rrezikonte shërbimet sociale bazë. Së katërti, qeveria në ikje ka ndërmarrë një sërë masash lehtësimi presioni fiskal duke reduktuar dhe më tej të hyrat e pritshme në një optikë afatmesme.

Persa i përket rritjes së të ardhurave nëpërmjet stimulimit të aktivitetit ekonomik, politika monetare mbështetëse nga BSH po arrin limitet e saj, ndërsa rritja e eksporteve mund të gjenerojë veçse një përmirësim të kufizuar. Instrumenti i vetëm në përdorim të qeverisë – për të funksionuar dhe/ose ri-ngritur ekonominë – ngelet një politikë fiskale, por kjo mund të mbështetet vetëm tek rritja e mëtejshme e borxhit  publik.

Skenari 2. Shitja e pasurise publike për të paguar borxhin

Ne këtë skenar qëllimi kryesor i vetëm i të ardhurave të gjeneruara do të ishte shlyerja e borxhit. Por problemet që hasen këtu janë të shumta. Ato fillojnë me gjendjen e inventarizimit fizik të aseteve publike, vazhdojnë me përcaktimin e vlerës së tyre, dhe përforcohen nga problemet shumë të mëdha që janëe ndeshur në Shqipëri me privatizimet, si psh Albpetrol, ARMO, etj. Për më tepër privatizimi i shpejtë i aseteve publike do të sillte me vehte një faturë të lartë politike. Ky proces do të ishte subjekti i preferuar i opozitës për të sulmuar qeverinë e re me akuzat për korrupsion për të cilat opinioni publik tregoi që është shumë i ndjeshëm.

Po ashtu, në rast dështimi, kostot ligjore të lindura nga ky proces mund të rrisin akoma më tepër faturën e shpenzimeve qeveritare. Pengesa tjeter në rrugën e këtij skenari është mungesa e një administrate të specializuar në keto lloj transaksionesh, siç e tregon dhe thirrja e konsulentëve të huaj në çdo privatizim strategjik.

Skenari 3. Ristrukturim i borxhit

Kjo metodë nënkupton modifikimin e kushteve të kredive kryesisht në kohëgjatësi dhe shumë. Ky proces do të kërkonte njëkohësisht negociata bilaterale dhe multilaterale. Për borxhin qeveritar negociatat do të duhej të zhvilloheshin në kuadrin e Klubit të Parisit, ku bëjne pjesë dhe borxhlinjtë kryesorë bilateralë të Shqipërisë. Por në këtë rast duhet marrë parasysh fakti që rregullat e këtij Klubi kërkojnë aprovimin e FMI per të mundësuar shqyrtimin dhe trajtimin e dosjes.

Për borxhin privat, meqë një pjesë e konsiderueshme e tij mbahet në librat e bankave të nivelit të dytë, një ristrukturim që do të përfshinte dhe kreditorët privatë, do ti shqetësonte shumë keto banka. Ky proces do të zvogëlonte cilësinë e aseteve të tyre, dhe si rezultat dhe aftësinë përkatëse për kreditim të ekonomisë.

Një faktor tjetër që komplikon ristrukturimin në këtë moment, është dhe politika monetare aktuale e Bankës Qendrore Amerikane (Fed), e cila ka sinjalizuar moderimin gradual të “lehtësimit monetar”. Si pasojë, fondet private po largohen nga vendet emergjente për tu ri-kthyer drejt vendeve të industrializuara. Për të ngelur tërheqëse, vende si Shqiperia duhet të ofrojnë rendimente më të larta, gjë që e bën ri-strukturimin te padëshërueshëm.

Skenari 4. Falja e borxhit

Bëhet fjalë për falje kryesisht të pjesëshme të borxhit të bazuar në një strategji negociatash multilaterale dhe bilaterale. Si në skenarin paraardhës, probabiliteti që kreditorët privatë të marrin pjesë në këtë skemë është shumë i vogël – për Shqipërinë ata nuk kanë asnjë interes apo detyrim (si u detyruan psh në rastin e Greqisë).

Nga ana tjetër, aktorët qeveritarë ose institucionet financiare ndërkombëtare kanë treguar që mund të përdorin këtë skenar. Këtu mund të përmendim programin e Qeverisë Italiane për konvertimin e borxhit bilateral në program financimi të ekonomisë shqiptare përmes granteve – Programi i Konvertimit të Borxhit për Zhvillim (IADSA). Avantazhi në këtë skemë është i dyfishtë: ulje në nivel absolut të borxhit dhe injektim i të hollave në ekonomi.

Aplikimi i këtij skenari do të kerkonte lobim politik shumë të fortë si dhe do të karakterizohej nga kushtëzime administrative, teknike, dhe ndoshta politike.

Skenari 5. “Sterilizimi” i Borxhit

Kur shifrat e borxhit bëhen të pamenaxhueshme nga Ministria e Financës, futet në loje Banka Qendrore duke financuar shtetin nëpërmjet blerjes së bonove. Në zhargonin ekonomik quhet “Abenomics”, nga emri i kryeministrit aktual japonez që po e aplikon. Aktualisht Banka Qendrore e Japonisë është kthyer në burim financimi për qeverinë japoneze. Por blerja thjesht e bonove të thesarit nuk e zgjidh problemin, vetëm se e shtyn në kohë pasi shteti duhet të vazhdojë të paguajë interesat, si dhe principalin kur piqet bono.

Nje zgjidhje radikale është “sterilizimi” i borxhit. Për shëmbull, Banka e Shqipërisë ble 100 eur bono Thesari, dhe më pas i konverton në një hua të përhershme pa interes. Në kontabilitetin e Bankës borxhi i dhënë qeverisë do të figuronte në kolonëen e aseteve, shumë që do të ekuilibrohej me një shifër ekuivalente në kolonën e pasivit dhe që do ti korrespondonte 100 eurove të shtuara në masën monetare. Në kushtet e një tregu kredie për bizneset dhe qytetarët të ngrirë, impakti në rritjen e çmimeve do të ishte i neglizhueshëm.

Ky skenar kërkon një rishikim të misionit të BSH duke përfshirë në qëllimet e saj dhe uljen e papunësisë dhe rritjen ekonomike, një bashkëpunim shumë të ngushtë mes Ministrit të Financës dhe Guvernatorit të BSH, si dhe koordinim të mirëfilltë me FMI dhe me BE. Po ashtu, kreditorët afatgjatë aktual nuk do të ishin shumë të kënaqur.

Këto skenarë nuk janë shterues. Të pestë kanë të përbashkët etapën e parë: identifikimin e saktë dhe sa më të shpejtë të shumës dhe karakteristikave të borxhit publik shqiptar.