Tregu, prona dhe mjedisi : konflikt juridik apo zgjedhje politiko-sociale ?

Nga Prof.Dr Adrian Civici, botuar në Mapo Online, 18 gusht 2013

Ndotja e ujërave dhe lumenjve, shkatërrimi i argjinaturave, erozioni, humbja e tokës bujqësore, dëmtimi i pyjeve, shpërdorimet me shtretërit e lumenjve, plazhet e ndotura, ndërtimet e çrregullta e të shëmtuara në çdo cep të territorit etj., janë profilizuar tashmë si fenomene e debate shumë aktuale në Shqipëri. Ne ndeshemi përditë në ekranet e televizioneve me banorë të shqetësuar se po iu shemben shtëpitë nga rrëshqitja e dheut, me shtretër lumenjsh që zgjerohen në dëm të tokave bujqësore apo që shkatërrojnë këmbët e urave, me ujëra lumenjsh tejet të ndotur, me ekskavatorë e kamionë që vazhdojnë të pashqetësuar të shfrytëzojnë inertet e shtretërve të lumenjve e përrenjve apo akoma më keq, rërën e plazheve, me pronarë apo përdorues të inerteve të revoltuar që tundin para kamerave lejet e shfrytëzimit të burimeve natyrore, me ministra, politikanë e qeveritarë të lartë që betohen se do bëjnë të pamundurën që ta ndalojnë degradimin e mjedisit, që do kujdesen për një Shqipëri me mjedis të pastër, etj.

Të gjitha këto dëshmojnë se Shqipëria po bëhet gjithnjë e më shumë e ndërgjegjshme për sfidën e mbrojtjes së mjedisit dhe pasojave fatale që vijnë nga neglizhimi i saj për shëndetin e banorëve, për degradimin e mjedisit në tërësinë e tij, si dhe për imazhin e keq të Shqipërisë turistike që e përmendim çdo ditë si një nga sfidat më të mëdha të zhvillimit. Zona të tëra, veçanërisht ato turistike të bregdetit Jon vuajnë prej vitesh nga konfliktet e pronësisë duke mos na krijuar mundësi të zhvillojmë një turizëm modern; ndërtimet pa kriter, shembjet e tyre me fushata duke krijuar male mbeturinash inerte e pluhur pa fund; ujëra të ndotura që vazhdojnë të derdhen në det e liqene; lugina lumenjsh të mbushura me mbeturina plastike; plehra që digjen jashtë çdo standardi të përpunimit të tyre, etj.

Duke i gjykuar në thelbin e tyre, shumë nga përpjekjet tona, më tepër fokusohen në evidentimin dhe përfshirjen e problematikës së mjedisit në zhvillimet aktuale, sesa në problematikën dhe filozofinë e vërtetë të konceptit të administrimit të mjedisit në kuadrin e strategjive të zhvillimit të qëndrueshëm. Në debatin e ashpër por dhe në kompromisin e vështirë por të domosdoshëm ndërmjet ekonomistëve dhe ambientalistëve (sidomos po të kemi parasysh çështjen e importit të plehrave) tashmë po përzihen dhe duhet të përzihen gjithnjë e më shumë dhe juristët, sidomos në raportet ndërmjet të drejtave të pronës private dhe të drejtës mjedisore.

Një nga pyetjet më urgjente që kërkon përgjigje është: përse në shumicën dërrmuese të rasteve vërehet një konflikt i hapur juridik ndërmjet të drejtave private dhe të drejtave për mbrojtjen e mjedisit?; deri ku mund të shkojë e drejta mjedisore pa u vënë në konflikt me të drejtën private dhe detyrimet për kompensime financiare ndaj tyre? Ambientalistët dhe përgjithësisht “mbrojtësit e mjedisit”, në shumicën dërrmuese të rasteve nuk kanë mundësi të mbështeten në “të drejtën mjedisore” për të mbrojtur kauzën e tyre, duke gjetur si rrugë të vetme protestat publike, sensibilizimin e opinionit publik apo shtrëngimin e politikanëve e institucioneve që të veprojnë në këtë drejtim.

            Rivlerësim i mekanizmave të politikave publike    

Debatet e sotme ndërkombëtare mbi zhvillimin e qëndrueshëm kanë, veç të tjerave, dhe meritën e madhe të fiksimit të parimeve të reja për një administrim të kujdesshëm të burimeve natyrore, për një rritje ekonomike tëharmonizuar dhe në përputhje me ekuilibrat ekologjike. Të gjitha mekanizmat që përfshihen në gamën e koordinimit të politikave publike dhe institucioneve të tregut janë duke u rivlerësuar. Shqetësimi për të ardhmen e përbashkët ka shtruar për zgjidhje gjetjen e raporteve të reja ndërmjet koncepteve e praktikave aktuale të optimumeve ekonomike dhe rishpërndarjen për shumë gjenerata të burimeve natyrore. Diskutimet për lidhjet e ndërsjella ndërmjet cilësisë së ambientit dhe të drejtave të pronësisë kanë hapur pista të reja kërkimesh në fushën ekonomike e atë juridike. Ato kanë shkuar dhe më tej duke hapur konflikte të natyrës politike e sociale. Përcaktimi i të drejtave të pronësisë ngre disa pikëpyetje të mëdha si në lidhje me tipet e pronësisë, (publike, private apo kolektive) që duhen privilegjuar, ashtu dhe në fushën e qartësimit të të drejtave mbi rolin e tregut, institucioneve të tij dhe aktorëve të ndryshëm që veprojnë në këtë mjedis.

Lidhjet ndërmjet mënyrave të qeverisjes dhe mekanizmave të tregut janë akoma të paqarta edhe në nivel ndërkombëtar. Kështu p.sh., në fushën e klimës, të drejtat e pronësisë janë të lidhura me një vlerësim global të kapaciteteve të riciklimit të pasurisë natyrore kolektive. Kjo bën që, debatet aktuale mbi përcaktimin e kuotave të ndotjes apo shpërndarjes së kuotave të tregtueshme të ndotjes, të integrojnë problemet e efikasitetit të resurseve dhe të shfrytëzimit të ekuilibruar e afat-gjatë të tyre. Nga ana tjetër, në fushën e biodiversitetit dhe mbrojtjes së ekosistemeve, të specieve apo resurseve gjenetike, parimi i pasurisë kombëtare i atribuon shteteve pushtetin dhe të drejtën e administrimit të resurseve, dhe për pasojë edhe përcaktimin e modaliteteve të shfrytëzimit dhe ndarjes së fitimeve prej tyre. Edhe marrëveshja mbi biodiversitetin është bërë një mollë sherri ndërmjet vendeve në zhvillim dhe atyre të zhvilluara, sidomos në fushën e të drejtës për patentat mbi materien e gjallë dhe rregullave të tregtisë ndërkombëtare.

Konfliktet juridike të lidhura me administrimin e resurseve të quajturanatyrore po nxjerrin në evidencë domosdoshmërinë e zgjedhjeve sociale fondamentale: duhet të favorizohet cilësia e jetës dhe një shpërndarje e ekuilibruar e pasurive publike të nevojshme për zhvillimin e gjeneratave të ardhshme, apo duhet të lejohet të veprojë logjika e ftohtë e efektivitetit ekonomik dhe konceptet e praktikat e sotme territoriale, juridike e politike me theks te dukshëm rajonal dhe nacional? Zgjidhja më e pranueshme duket se është zgjerimi dhe kompletimi i të drejtave mjedisore si një armë e fuqishme juridike që do të ekuilibrojë interesat ekonomike, të drejtat private të pronësisë dhe ruajtjen e mjedisit. E drejta e mjedisit, veçanërisht në nivel kombëtar nuk mund të jetë më vetëm një e drejtë memece, ose e drejtë e heshtur që nuk imponon detyrime juridike, por vetëm norma sjelljeje të rekomanduara për aktorët apo subjektet juridike.

            Të drejtat e pronësisë: opsion i administrimit të mjedisit?

Në gjysmën e dytë të shek. XX, veçanërisht mbas vitit 1977, debatet mbi lidhjet e ndërsjella ndërmjet cilësisë së ambientit dhe të drejtave te pronësisë njohën një zhvillim te vrullshëm. Në këtë debat janë përfshirë pa përjashtim, si ambientet shkencore ashtu dhe autoritetet publike e ato joqeveritare. Ai ka hapur fusha të reja kërkimi e refleksioni, si në sferën e problemeve ekonomike, ashtu dhe në atë juridike duke u imponuar si një degë e re në fushën e të drejtës. Organizatat ekologjike e ambientaliste po e përdorin gjithnjë e më shume këtë degë të re të së drejtës për ankimin dhe procedimin juridik të pasojave që rrjedhin nga administrimi shtetëror i mjedisit dhe privatizimi i hapësirave mjedisore të rrezikuara. Duke u pozuar si alternativa e zgjidhjes së problemeve që mjedisi shtron para ekonomisë, përcaktimi i të drejtave të pronësisë evidenton dhe disa pikëpyetje që kanë të bëjnë me përcaktimin e tipit të pronësisë (publike, private, kolektive apo partneritet publik-privat), me rolin e tregut, të institucioneve të tij, dhe me qartësimin e të drejtave të aktorëve kryesorë të këtij procesi.

Analiza ekonomike e problematikës mjedisore mbështetet në vënien në dukje të pasojave indirekte e të pakontrollueshme të tregut të quajturaefekte anësore ose externalitete. Në gjuhën ekonomike ky fenomen interpretohet si aktivitet i një aktori ekonomik që mund të shfrytëzojë të mirat materiale të një individi tjetër apo të një kolektivi njerëzish pa e integruar koston e tyre në çmimin e mallit të tij. P.sh., një uzinë e prodhimit të letrës që ndot një lumë, apo një qendër e prodhimit të inerteve buzë një lumi, mund të shkaktojë një humbje të të ardhurave apo të mirëqenies të përdoruesve të këtij lumi (fermerë, peshkatarë, pushues, banorë të zonës,etj.) pa përfshirë në çmimin e letrës apo zhavorrit këtë dëm (ose shpenzimet që duhen bërë për të eliminuar pasojat e ndotjes). Kështu pra, disa lloj kostosh të aktiviteteve ekonomike i shpëtojnë rregullave të tregut dhe nuk paguhen nga përfituesit e tyre. Prezenca e efekteve anësore bën që ndarja e të ardhurave dhe përfitimeve ndërmjet individëve apo grupeve të caktuara shoqërore të mos jetë e drejtë dhe e ekuilibruar, aq më tepër në kushtet e një ekonomie liberale.

Duke u nisur nga ky konstatim, ekonomisti britanik Arthur Pigou, që veç të tjerave ishte dhe profesori i John Keynes-it, propozoi korrigjimin e fenomeneve jashtë tregut të lidhura sidomos me ambientin, nëpërmjet mjeteve e instrumenteve të tilla si taksat dhe subvencionet. Nga njëra anë taksat që kompensojnë ndotjet e mjedisit, rigjenerimi i të cilit kërkon shpenzime; dhe nga ana tjetër subvencionet që kompensojnë dëmtimin e mjedisit të papaguara nga ata që përfitojnë nga shfrytëzimi i këtij mjedisi. Ekzistenca e një kostoje te jashtme është pra një kondicion i mjaftueshëm për t’i hapur rruge ndërhyrjes se shtetit dhe përputhjes te kostove sociale me ato private.

Por një nga ekspertët më të njohur në këtë fushe, ekonomisti tjetër britanik Ronald Coase, babai i “teorisë së kostos së transaksioneve” dhe laureat i çmimit Nobel në ekonomi në vitin 1991, e kritikon karakterin optimal të instrumenteve ekonomike të Pigou-s dhe sugjeron një zgjidhje më pak ndërhyrëse, duke i lënë një hapësirë më të madhe lojës së lirë të konkurrencës. Nisur nga konceptet e të drejtës romake res nullius – se elementet e mjedisit si uji, ajri, etj. janë të pa-pronësueshëm – ai ka përpunuar teorinë e të drejtave të pronësisë: cilado qoftë ekzistenca fillestare e kostove sociale, tregu do të orientohet drejt zgjidhjes më të mirëvetëm atëherë kur aktorët ekonomikë do të arrijnë të negociojnë ndërmjet tyre koncesione reciproke në lidhje me të drejtat e tyre pronësore.

Shembulli më evident është ai i ndotjes së mjedisit: kur të drejtat e pronësisë janë të përcaktuara qartë, interesi ekonomik individual nxit si ndotësit ashtu dhe “viktimat” që të negociojnë direkt ndërmjet tyre deri sa të gjejnë një mirëkuptim në lidhje me nivelin e pranueshëm të ndotjes. Arsyetimi mbështetet në shpërndarjen e të drejtave që përcaktojnë kuadrin e negociatave duke bërë që optimumi ekonomik dhe mjedisor të arrihet pavarësisht nga sistemi i përcaktimit juridik të të drejtave.

Cila është forma më e mirë e pronësisë: private apo e përbashkët ?

Format e pronësisë mbi burimet natyrore përbëjnë objekt debati ndërmjet eksperteve që interesohen për fushën e veprimit të të drejtave të pronësisë. Rryma më dominuese shpreh preferencat e saj në favor të privatizimit të burimeve natyrore. Në këtë rast, pronësia private kërkon që komuniteti t’i njohë pronarit të drejtën që të përjashtojë të gjithë të tjerët nga ushtrimi i të drejtave që i përkasin. Por ndërkohë po lind dhe një teori e re, e zhvilluar në kuadrin e “ekonomisë së re institucionale” veçanërisht nga ekonomistja dhe politologia amerikane Elinor Ostrom, me çmimin Nobel në ekonomi në vitin 2009, e cila konsiston në faktin se duhen zhvilluar e organizuar metoda të reja për administrimin e të mirave të përbashkëta. Ostrom së bashku me ekologjistin amerikan Garreth Hardin, në kuadrin e debateve dhe punimeve të fokusuara në “administrimin kolektiv të të mirave të përbashkëta” dhe shqetësimit për “tragjedinë e pasurive kolektive, sidomos atyre natyrore”, insiston në shmangien e privatizimit të natyrës dhe mjedisit në përgjithësi duke afirmuar karakterin e papërvetësueshëm të burimeve natyrore, dhe privilegjon gjetjen e modaliteteve për administrimin e përbashkët komunitar të këtyre burimeve. Kjo mund të arrihet nëpërmjet decentralizimit të kompetencave menaxheriale dhe mbështetjes më shumë në rregullat e traditës se sa në rregullat e centralizuara të fiksuara nga qeveritë. Paralelisht me administrimin e burimeve natyrore nga “të drejtat individuale të pronësisë” apo nga Shteti, duhet të ekzistojë dhe një rrugë e tretë që është “administrimi komunitar apo kolektiv i këtyre të mirave të përbashkëta” nëpërmjet rregullimeve të nevojshme institucionale.

Kjo shkollë mendimi është shfaqur si një reaksion përballë dështimeve të përsëritura të projekteve të aprovuara e zbatuara pa pjesëmarrjen e komuniteteve lokale. Ajo i referohet kryesisht vendeve në zhvillim në të cilat janë implementuar shumë projekte të rëndësishme pa marrë aspak në konsideratë mënyrat historike-tradicionale të administrimit të burimeve natyrore. Grupi i eksperteve në favor të pronësisë së përbashkët, të përfaqësuar nga Shoqata ndërkombëtare për studimin e pronësisë së përbashkët, paraqitet si kundërshtare radikale e pronësimit privat të resurseve natyrore. Megjithatë, sipas ekspertëve të njohur ndërkombëtarë në çështjet e zhvillimit të qëndrueshëm dhe burimeve të rinovueshme F.Berkes dhe M.Falque, zgjidhja e dilemës së burimeve natyrore tëpërbashkëta mund të gjendet në lidhjet komplementare dhe kompatibël ndërmjet burimeve, teknologjisë së shfrytëzimit të tyre, regjimit të të drejtave të pronësisë dhe tërësisë së institucioneve për administrimin e tyre. Ideja e kombinimit të sistemeve të pronësisë mund të jetë shumë më efikase se privilegjimi absolut i vetëm njërit prej tyre.

Po roli i shtetit, cili duhet të jetë?

Në këtë debat, autoritetet publike gjykohen vetëm nëpërmjet defekteve të konstatuara gjatë ndërhyrjes së tyre. Prona publike mbi një burim natyror kërkon që shteti të përjashtojë individët apo grupet e veçanta nga përdorimi i pavarur i një burimi, dhe në funksion të një rregulli me origjinë politike të përcaktojë se cili ka të drejtën e përdorimit të këtij burimi. Roli i shtetit duhet të kufizohet në formulimin e rregullave që disiplinojnë të drejtat e pronësisë. Por shumë argumente dëshmojnë në favor të tezës se përcaktimi i të drejtave të pronësisë si një nga zgjidhjet për administrimin e të mirave të përbashkëta nuk mund të imponohet pa ndihmën e autoriteteve publike: garancia e të drejtave të pronësisë nuk mund të ekzistoje pa forcën e ligjit dhe autoritetin administrativ publik ; kur kemi të bëjmë me pasuri kolektivepër të cilat nuk ekziston mundësia e një ndarjeje fizike, vetëm lejet apo autorizimet (leje për ndotjen e ajrit, ujit, tokës, autorizim për shfrytëzimin e energjisë se erës, etj.) e bazuara në rregulla institucionale mund ta zgjidhin problemin;  kur pasojat mbi ambientin konsiderohen si të parikuperueshme, d.m.th, kur periudha e ripërtëritjes së tyre është më e gjatë se cikli ekonomik i shfrytëzimit të tyre, apo në rastet kur një ekuilibër natyror i shkatërruar nuk mund të rivendoset sepse kushtet iniciale te krijimit të tij janë shkatërruar – atëherë autoritetet publike nëpërmjet rregullave e ligjeve të ashpra duhet të bllokojnë tejkalimin e kufirit ekstrem të pakthyeshmërisë së ekuilibrit.

Parë nën këtë kënd vështrim, niveli i mbrojtjes së ambientit nuk mund të përcaktohet në funksion të optimumeve të tregut, por në funksion të parimit të parandalimit të efekteve të pakthyeshme. Për këtë, nga ana e çdo qeverie apo shteti duhet të kihen në konsiderate disa norma globale të cilat nuk duhet të anashkalohen apo neglizhohen, duke eliminuar kështu riskun e pasojave të pariparueshme për të sotmen e të ardhmen.

Si përfundim, mund të thuhet se autoritetet publike mbeten aktori qendror në administrimin e burimeve natyrore. Teoritë dhe praktikat e mbështetura në domosdoshmërinë e përcaktimit të qartë të të drejtave të pronësisë, më shumë sesa rritjen e prezencës së Shtetit, kërkojnë modifikimin e rolit të tij, duke privilegjuar më shumë një shtet-mediator, një shtet “ligjor” ndërmjetës e garantues, sesa një shtet planifikues, imponues apo ndërhyrës me forcë e në mënyrë subjektive e klienteliste në çështjet e mjedisit.