Reforma në arsim, jetike për sot dhe për të ardhmen

Nga Prof. Dr. Shezai Rrokaj, botuar në gazeta Shqip, 10 korrik 2013

Debati publik rreth problematikës së mirëqeverisjes së vendit për këtë mandat qeverisës të së majtës e të ballafaqimit të ideve në mjedise teknicienësh, a më gjerë edhe nga vetë shoqëria civile, do të ishte i dobishëm, pasi do t’i nxirrte në skenën publike të gjitha prurjet, partiake a individuale dhe frytet do të ishin të vlefshme për qytetarin, për reformat që i duhen Shqipërisë në rrugën e saj të integrimit europian. E rëndësishme është krijimi i një sinergjie mendimi prej së cilës do të konceptoheshin reforma të plota për arritjen e standardeve dhe përmirësimin e cilësisë së jetës në vendin tonë.

Ndër këto reforma ajo që lidhet me edukimin dhe kërkimin është mjaft e rëndësishme, pasi cilësia në edukim shkon përkrah cilësisë së ardhme të shoqërisë. Në shoqërinë e dijes, shkolla kryen dy misione kryesore: ajo formon të rinjtë me vlerat e atdhetarisë, të qytetarisë, të demokracisë, të humanizmit dhe të integrimit global, nga njëra anë dhe, nga ana tjetër, u jep atyre aftësi e zotësi profesionale për të ndjekur rrjedhën e zhvillimit teknologjik e shkencor global e për ta zbatuar atë në perspektivën e një zhvillimi kombëtar, rajonal e më gjerë, në mënyrë që të përmirësohet cilësia e jetës.

Çështja e parë që lidhet me reformën në arsim ka të bëjë me faktin se edukimi duhet parë si një vazhdimësi, që nga kopshti e deri shkollimin universitar, e më tej në të mësuarit gjatë gjithë jetës. Kurrikula shkollore konceptohet si tërësore, dhe jo e copëzuar si deri sot, në politikat dhe strategjitë arsimore me cikle shkollimi, sepse vetëm në këtë mënyrë mund të konceptohet një formim pa boshllëqe, pa thyerje konceptuale dhe pa përsëritje e fryrje informacioni nga viti në vit dhe nga cikli në cikël.

Strategjia arsimore synon orientimin e shkollës në përputhje me strategjinë afatmesme e afatgjatë të vendit dhe atë rajonale e globale. Kjo gjë kërkon një bashkërendim të të gjithë sektorëve qeverisës dhe “përkthimin në kurrikul” të kësaj strategjie zhvillimi, e cila do t’i përgjigjet perspektivës së zhvillimit, duke mënjanuar konfliktin që krijohet shpeshherë midis mënyrës së formimit dhe nevojës së tregut të punës. Një vëmendje e veçantë duhet t’i kushtohet rregullimit të titujve të diplomave në përputhje me kategoritë e punës në Republikën e Shqipërisë, gjë që do t’i jepte fund çrregullimeve që vihen re sot në procesin e punësimit në publik a në privat.

Reforma për arsimin merr si pikënisje financimin e arsimit si fushë prioritare.

Në sistemin parauniversitar duhet të thellohet politika e decentralizimit nga sistemi qendror drejt atij vendor deri në shkollë, duke përcaktuar detyrimet ndërinstitucionale për të rritur transparencën në secilën prej hallkave të sistemit si dhe rritjen e eficiencës së grupeve të interesit. MASH duhet të bashkëpunojë me pushtetin vendor për delegimin e autoritetit të gjitha qarqeve, drejtorive, bashkive, zyrave arsimore, komunave dhe shkollave, duke rritur përgjegjshmërinë në mirëqeverisjen e arsimit.

Në mënyrë të veçantë duhet të synohet: a) promovimi i autonomisë së shkollave duke i inkurajuar dhe duke u dhënë besim për vetëqeverisje, b) decentralizimi i kompetencave vendimmarrëse, duke lehtësuar administratën qendrore nga shumë detyra dhe duke favorizuar një qeverisje territoriale të shkollës, c) rregullimi i skemës së punësimit nëpërmjet një mekanizmi që përfshin përfaqësimin e qeverisë, komunitetin e mësuesve dhe të prindërve.

Duke qenë se një nga drejtimet kryesore të këtij mandate qeverisës është punësimi, në ciklin e tretë parauniversitar, raporti arsim i përgjithshëm/profesional, duhet të ndryshojë ndjeshëm në dobi të këtij të fundit për të rikthyer shtresën e zanateve shumë të dobishme për shoqërinë.

Nga ana tjetër, për të përmbushur boshllëkun për klasat e mesme profesionale (zanatet) e për t’iu përgjigjur edhe nivelit të lartë të adaptimit teknologjik dhe cilësisë së lartë të prodhimit duhet të synohet në ngritjen e Instituteve (Kolegjeve) Profesionale dyvjeçare, sipas modelit zviceran, finlandez, amerikan, pas shkollës së mesme. Arsimi profesional duhet të nxitet nëpërmjet sektorit privat të interesuar me mbështetjen e shtetit.

Reforma për arsimin duhet të synojë arsimin e detyrueshëm edhe për shkollën e mesme të lartë. Pas analizave që janë bërë për të parë se sa nisin klasën e parë dhe sa nga ky numër futen në universitet nga njëra anë, dhe standardi i BE-së (30/1000 banorë në shkollë të lartë) nga ana tjetër, rezulton se nga rreth 50 mijë nxënës në klasën e parë në universitet futen realisht më pak se 30 mijë.

Reforma në arsim duhet të synojë që në vitin 2017 tërheqja në kopsht të jetë mbi 80% në qytet dhe mbi 50% në fshat (aktualisht është afërsisht 50% në qytet dhe 10% në fshat), në arsimin e mesëm të arrijë në masën rreth 95% (përkundrejt masës rreth 80% që është sot), me qëllim thithjen në arsimin e mesëm të sa më shumë nxënësve, që mbarojnë arsimin e detyruar (6+3) si dhe rritjen e viteve mesatare të shkollimit.

Reforma për tekstin, apo siç është quajtur ndryshe alterteksti, la të pazgjidhur problemin midis tekstit të vlerësuar si më i miri në procesin e konkurrimit dhe tekstit “të zgjedhur nga komunitetet shkollore” për t’u përdorur në shkollë. Janë të shumta rastet kur teksti i vlerësuar me më shumë pikë nga komisione të paanshme të ngritura nga MASH-i, kanë qëndruar “në bisht” të tërheqjes nga drejtoritë arsimore, që do të thotë se fëmijët jo gjithmonë marrin në dorën e tyre tekstin, që është vlerësuar si më i mirë. Në raste të tjera, nën trysninë e shtëpive botuese a me urdhër politik e kanë deformuar këtë reformë, duke rikthyer një mënyrë të re në vendosjen e monopoleve. Nga ana tjetër, futja në shkollë e shumë alternativave për të njëjtën lëndë ka krijuar një kakofoni tekstore e cila, në kushtet e lëvizjes demografike të popullsisë, pra dhe të nxënësve, ka krijuar një çoroditje shumë të madhe nga njëra shkollë te tjetra. Lidhur me altertekstin, ne mendojmë: së pari, nuk duhet të dalë tekst në shkollë pa u eksperimentuar një vit. Së dyti, për tekstet e shkencave ekzakte duhet të përkthehen nga një vend afër nesh në tërësinë e programit dhe të cikleve të shkollimit. Kjo vlen edhe për manualet universitare të formimit bazë. Për lëndët e karakterit kombëtar tekstet duhet të shkarkohen nga mbingarkesa e faqet e tepërta, si dhe nga informacioni i panevojshëm dhe i vjetruar si dhe duhet futur një tipologji metodologjike të njëjtë me tekstet në vendet e zhvilluara, duke vënë në qendër të mësimdhënies nxënësin dhe mënyrën interaktive të të nxënit.

Edhe sistemi i vlerësimit duhet të ndryshojë e të reformohet si në të gjitha vendet e zhvilluara. Ai duhet të synojë një vlerësim tërësor të nxënësit si dhe duhet të kombinojë kontrollin e përgjithshëm standard me vlerësimin e mësuesit.

Për sistemin universitar duhet synuar thjeshtimi i skemës së pranimeve nëpërmjet ndarjes së maturës shtetërore nga skema e pranimeve, zhvillimi i konkursit vetëm për degët ku kërkesa është më e madhe se oferta, liberalizimi për degët e tjera, dhënies një peshë më të madhe mesatares, në mënyrë që nxënësi të mësojë të gjitha lëndët dhe jo të mjaftohet me katër lëndët e maturës shtetërore.

Nga vetë Universitetet duhet të ndërmerret një reformë për rishikimin e kurrikulës në raportet leksion-seminar, për të eliminuar përsëritjet e panevojshme dhe nxitjen e shkollave të larta për të përshtatur në kurrikul informacionin e ri si dhe pjesëmarrjen në konferenca ndërkombëtare dhe projekte të përbashkëta kërkimore në nivel rajonal. Strukturimi dhe zhvillimi i universiteteve duhet të bëhet në varësi të strategjisë së zhvillimit të vendit, të diversifikimit rajonal të këtij zhvillimi, të ngjashmërisë kurrikulare dhe të veçanësisë që kanë universitetet nga njëri-tjetri. Rishikimi i kurrikulës aktuale duhet të bëhet në mënyrë që ajo të harmonizojë si duhet mësimdhënien me kërkimin. Departamenti duhet të strukturohet sipas konceptit të profesorit, i cili drejton grupin mësimor në mësimdhënie dhe kërkim. Ai duhet të ketë edhe fondin e vet të kërkimit, si dhe ka detyrim në ngarkesën e tij të fitojë projekte për grupin mësimor.

Qeveria duhet të nënshkruajë një kontratë partnershipi me IAL-të për të hartuar projektet e zhvillimit të vendit me fonde qeveritare apo për të bërë oponencë për projektet e ofruara nga donatorët. Universitetet duhet të bashkëpunojnë edhe me Pushtetin Vendor për zhvillimin e territorit. Strategjia e kërkimit duhet të mbështetet në: a) kërkimin me projekte institucionale (KZH), b) kërkimin me projekte kombëtare, c) kërkimin me projekte bilaterale, e në mënyrë të veçantë integrimin e IAL-ve në FP 7 etj. Për kërkimin bazë, përveç fondeve të veta, për t’u dhënë hapësira të mëdha IAL-ve, Qeveria duhet të përfshijë këtë kërkim në zërin investime (231/5) me fondet e tyre.

Krijimi i një strukture për sistemin e karrierës që do të synojë orientimin dhe nxitjen e sipërmarrjes për të rinjtë, nëpërmjet programeve nxitëse për sipërmarrjen, panairet e punës me dhomat e tregtisë dhe bizneset si dhe praktikat e punës.

Rregullimi i raporteve midis U-publike dhe U-private, si dy sisteme komplementare dhe konkurrenciale. U-publike duhet të kenë gjitha kapacitetet e nevojshme për absorbuar të gjitha kërkesat. Kjo do të shpjerë në një konkurrencë më të drejtë, e cila mbështetet në tre komponentë: cilësia, komoditeti dhe tarifa e shkollimit. Qëndrimi i Qeverisë ndaj këtyre dy sistemeve duhet të jetë vetëm në respektim të standardeve, pa shfaqur favoritizëm në njërën apo në tjetrën anë.

Ndërtimi i një sistemi funksional vlerësimi të brendshëm dhe të jashtëm, jashtë ndikimit të ekzekutivit duke ftuar një agjenci të huaj akreditimi, e pajtuar nga Konferenca e Rektorëve), që do të realizonte fillimisht akreditimin, pastaj edhe një renditje të universiteteve, sipas degëve të studimit. Këshilli dhe Agjencia e Akreditimit duhet të jenë struktura jashtë MASH, të miratuara nga Parlamenti, me propozim të Konferencës së Rektorëve.

Me plotësimin e kushteve të sistemit full-time që, së bashku me universitetet private, do të absorbojë tërësinë e kërkesave në kufijtë preferencialë, sistemi part-time duhet të shndërrohet gradualisht brenda këtij mandati në një sistem të të mësuarit gjatë gjithë jetës. Shkolla e lartë duhet të hapet në shërbim të aftësimit të përhershëm të kategorive të punës, duke hapur cikle kursesh e duke dhënë diploma të ndërmjetme a certifikata për njohuri të caktuara. Duhet t’i kushtohet rëndësi njohurive ndërdisiplinore për lëndë a grup lëndësh në varësi të zgjerimit të pozicionit të punës në përputhje me strategjinë e zhvillimit rajonal e global.

Në mënyrë të veçantë, rëndësi duhet t’i kushtohet trajnimit dhe kualifikimit të mësuesve mbi bazën e programeve të përbashkëta të IKT-së dhe fakulteteve përkatëse nga kanë dalë këta mësues.

Reforma arsimore duhet të synojë gjithashtu në hartimin një programi të posaçëm për minimizimin e braktisjen e shkollës, familjet e ngujuara si dhe fëmijët e migrantëve. Ky program duhet të hartohet nga MASH në bashkëpunim me Ministrinë e Emigracionit, Pushtetin Vendor, MPÇSHB, OECD-në dhe të gjitha organizmat e përfshira në proces.