Shpërpjestimi moral

Nga Çapajev Gjokutaj, botuar në MapoOnline, 23.05.2013

Sa më shumë afrohet 23 qershori, aq më të shumta po bëhen argumentimet morale në ligjërimin politik. Duhej të ndodhte e kundërta, gjithë ligjërimi publik do të duhej të mbisundohej nga arsyetime politiko-ekonomike, meqë zgjedhjet janë ngjarje mirëfilli politike. Ku i ka rrënjët kjo shmangie?

Për të mos humbur në morinë e fakteve dhe për ta shtjelluar dukurinë në hapësirën e një shkrimi gazete, po përqendrohemi vetëm në një nga rastet: poterja e reagimeve morale që ngjalli afrimi PS-LSI në gjysmën e parë të prillit. Ajo që do të shtjellojmë në vijim nuk ka të bëjë me aritmetikën politike, d.m.th. me pyetjen se si do të ndikojë ky afrim në rezultatin e 23 qershorit. Nuk ka lidhje as edhe me gjykimin moral, thënë ndryshe, me diskutimin sa i moralshëm/i pamoralshëm është ky afrim. Personalisht ndaj pikëpamjen e shprehur tashmë nga shumë intelektualë, pikëpamje që thotë se në rrafsh individual, d.m.th. në rrafshin Rama-Meta, lëvizja është larg së qeni e moralshme, por në rrafsh shoqëror e politik ky afrim është tejet i dobishëm. Rotacion i mundshëm shton pak oksigjen për një demokraci që po asfiksohet: mundëson ribalancimin e pushteteve të zaptuara nga mazhoranca e sotme.

2.

Parë përtej kalkulimeve politike, afrimi PS-LSI jep dorë për të diskutuar një problem që lidhet me shëndetin e ligjërimit publik: vendin dhe rolin që ka arsyetimi moral në ligjërimin politik. Ky afrim plazmon si në lente dukurinë që po analizojmë: shpërpjestimin mes moralit dhe politikës. Çfarë kemi parasysh kur flasim për shpërpjestim moral?

Shoqëria jonë duket se përjeton një pështjellim të thellë moral, për të mos përdorur fjalën krizë. Përkundër kësaj në ligjërimin publik pretendojmë për qëndrime të kulluara morale, gati-gati puriste. Është ky thelbi i asaj që e quajtëm shpërpjestim moral.

Tingëllon paradoksale, por diferenca mes moralit që aplikohet në jetën e përditshme dhe atij që artikulohet në ligjërimin publik nuk është kaq e madhe sa duket në vështrim të parë. Megjithëse shfaqet me pamje gati-gati puritane, morali i ligjërimit tonë publik ushqehet nga morali i përditshëm nëpërmjet një vargu rrjedhash të nëndheshme, në të shumtat e herëve s’bën gjë tjetër veçse e riprodhon këtë, natyrisht duke i veshur petka të reja dhe jo rrallë edhe duke aktivizuar shtirjen dhe hipokrizinë.

Para disa ditësh Fatos Lubonja vinte re se diskutimi për afrimin PS-LSI, u strukturua mbi kundërvënien moralist – pragmatist, në një kohë që kundërvënia më e natyrshme do të ishte moral- imoral/amoral. Gjithsesi, kjo shmangie nuk buronte nga kompetenca e belbër gjuhësore e ligjëruesve. Ata e strukturuan diskutimin mbi dihotominë moralist-pragmatist, jo se nuk e dinë që e kundërta e moralit është imoraliteti, jo se nuk e dinë ç’është pragmatizmi dhe në ç’raport është ai me moralin, por sepse gjuha shqipe lejon ta përdorësh krejt natyrshëm, madje edhe e nënkupton këtë dihotomi.

Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe, për fjalën pragmatizëm shënon dy kuptime. Kuptimi i parë lidhet me rrymën filozofike në fjalë, kurse i dyti shënon “qëndrim joparimor, që niset nga nevojat, interesat e përfitimet e çastit”. De facto, ata që kundërvunë moralistin me pragmatistin kishin parasysh kuptimin e dytë dhe janë krejt korrektë me shqipen.

Anomalia nuk është gjuhësore. Anglishtja, gjuha e vendit që polli pragmatizmin, fjalën pragmatic e shpjegon me mbiemrat praktik, eficent, sensibël, realist etj. Shumë-shumë shtyhet deri tek kuptimi i orientuar nga biznesi, por pa kurrfarë ngarkese përkeqësuese. Edhe gjuhë të tjera perëndimore si frëngjishtja, gjermanishtja, italishtja etj., nuk i japin ngarkesë të përhershme negative fjalës pragmatizëm dhe derivateve të saj.

Që të shpjegosh pse shqiptarët e përdorin fjalën pragmatizëm ndryshe nga perëndimorët, duke i dhënë shumicën e herëve ngarkesë përkeqësuese, duhet të gjurmosh historinë e përdorimeve të kësaj fjale në shqipe. Gjithsesi Fjalori krijon përshtypjen se ngarkesa përkeqësuese buron nga qëndrime politike e ideologjike të ligjërimit monist. Për fjalët  pragmatik, pragmatist, pragmatizëm p.sh. Fjalori përsërit të njëjtin shpjegim: “mohon të vërtetën objektive, pranon si kriter të së vërtetës vetëm atë që është e dobishme për borgjezët dhe u sjell këtyre përfitim…”. Duket açik se kemi të bëjmë me një nga rastet e politizimeve ekstreme.

Nuk është vështirë të hamendësosh se ngarkesa përkeqësuese që shqipja i jep kësaj familjeje fjalësh, është ntrashur ngaqë i bënte jehonë një lajtmotivi të propagandës moniste: mbrojtjes së parimeve, besnikërisë ndaj tyre. E vështirë është të shpjegosh pse kjo ngarkesë përkeqësuese mbijeton edhe sot e kësaj dite, madje shfaqet edhe në ligjërimet e të rinjve që në kohën e monizmit ose ishin fëmijë ose nuk kishin lindur ende.

Përgjigjja e parë që të vjen ndër mend është karakteri konservator i gjuhës. Shtresimet që lë një periudhë mbi gjuhën nuk shlyhen kollaj, ndryshimet në politikë dhe ndryshimet në gjuhë realizohen me ritme kalendarike të ndryshme. Por duket se ka edhe një shpjegim tjetër. Ligjërimi ynë publik nuk ndahet dot nga ngarkesa përkeqësuese që i jep fjalës pragmatizëm ngaqë besnikëria ndaj parimeve lidhet me disa konstrukte mentale shumë më të motshme dhe tejet më jetëgjata sesa periudha moniste.

Me gjasë, kjo ngarkesë përkeqësuese buron nga fakti se mbishtresohet mbi konstrukte mentale si besa, fjala e dhënë, burrëria etj., të cilat përbëjnë arkitrarët e ngrehinës morale e juridike të botës sonë tradicionale. Me sa duket njeriu shqiptar mëkohet me mitin e besës, fjalës, burrërisë etj., ashtu si me qumështin amtar. Nëse qumështin e thith nga gjoksi i nënës, mitin e përthith nga mediumet që e ushqejnë mendërisht përditë e që fillojnë nga bisedat e gjyshërve në familje, vazhdojnë me punën e strukturuar të shkollës dhe përfundojnë me librat, filmat, emisionet televizive etj.

3.

Por ka edhe një shpjegim tjetër që buron nga intuitivizmi social, një drejtim korrent i psikologjisë morale. Jonathan Haidt në librin“The Righteous Mind: Why Good People Are Divided by Politics and Religion” shpjegon se kur është fjala për moralin, intuita vjen e para, kurse arsyetimi i dyti. Në gjithë kërkimet e tij, Haidt udhëhiqet nga ideja se truri i njeriut të porsalindur përmban edhe një varg vatrash morale të krijuara gjatë proceseve evolucionare. Këto vatra të moralit, thotë ai, u ngjajnë qelizave të shijes që evolucioni ka mbjellë e zhvilluar në gjuhë dhe qiellzë. Natyrisht embrionet morale s’janë në gojë, por në tru. Ndër vatrat që trashëgohen, sipas Haidt, janë edhe ato që lidhen me besnikërinë dhe autoritetin. Po të aplikosh këtë qasje mund të thuash se prirja e shqiptarëve për të vlerësuar besnikërinë, besën, fjalën e thënë etj., nuk lidhet vetëm me faktorë kulturorë, por i ka themelet në një veçori të lindur të trurit njerëzor.

Sipas Haidt, arsyetimi moral ka natyrë post hock, që do të thotë se hyn në veprim, jo për të verifikuar gjetjet e intuitës, për t’i kontrolluar e korrigjuar ato në raport me realitetin, por kryesisht për të justifikuar atë që intuita ka artikuluar tashmë. Marrë në këtë kontekst, ligjërimi moral nuk synon aq gjetjen e së vërtetës, sesa legjitimimin e egos, ruajtjen e lidhjeve me grupin, rritjen e kohezionit dhe të militantizmit etj. Kjo veçori e bën ligjërimin moral një instrument tejet partizan, gjë që bie në sy, sidomos kur morali përdoret si kriter për të vlerësuar veprime politike.

Parë nga ky kënd, morali bashkëjeton natyrshëm me shtirjen, aktrimin. Do të ishte çudi që edhe poterja për afrimin PS-LSI të mos kishte rrafshin e vet të aktrimit, rrafsh që do ta ndanim në dy pjesë: aktrim për të realizuar një rol social, real a të imagjinuar, dhe hipokrizi si mercenarizëm, si mjet fabrikimesh për t’i shërbyer njërit apo tjetrit tabor.

 4.

Diskutimet më të potershme për afrimin PS-LSI u bënë on-line, në blogje dhe rrjete sociale. Kjo është krejt e natyrshme; siç argumentuam edhe më lart, bëhet fjalë për cenimin e një miti thuajse arketipor të mendësisë tradicionale shqiptare, mitin e besës, fjalës së dhënë etj.

Gjithsesi, këtu ka edhe diçka të çuditshme e gati absurde. Logjika formale thotë se gjatë fushatave elektorale konstruktet mentale për fjalën e dhënë/thënë duhet të aktivizohen për të diskutuar çështje thelbësore që ndikojnë votën, të tilla si: sa e ka mbajtur fjalën qeveria, sa i ka realizuar premtimet e dhëna para katër vjetësh; a janë të realizueshme apo mbeten fjalë boshe alternativat që ofron opozita etj. etj. Çështje të tilla do të duhej të ishin epiqendra e ligjërimit masiv-popullor, kurse narrativat ç’ka thënë x-i për y-in, pse tani lëpin atë që ka pështyrë etj., do të duhej t’u përkisnin anekseve ligjërimore. Shpërpjestimi edhe këtu duket në kufijtë e absurdit.

Pas gjasash, ky shpërpjestim lidhet me faktin që narrativat e tipit pështyn-lëpin janë më pranë mendësisë së telenovelave e, rrjedhimisht edhe më ngashënjyese. Por ky shpërpjestim lidhet edhe me profilin psikologjik të blogistit si tip, si rol social.

Mediat e reja kanë karakter të theksuar interaktiv, për pasojë zbehin hierarkinë autor-lexues. Ky i fundit, kur ndërvepron në blog nuk është thjesht konsumator pasiv i asaj që ka shkruar një gazetar, që ka thënë  një politikan a një person tjetër publik, por ka edhe mundësinë të reagojë, të shprehë qëndrimin e tij. Kështu ndërron rol, nga lexues bëhet  autor apo bashkautor. Është ky një shndërrim marramendës nga që nuk kërkon mundim të madh, nuk do aftësi të veçanta dhe bëhet tak-fak, si me magji.

Pavarësisht se mund të jesh një i ri i papunë, një emigrant i diskriminuar a një hallexhi çfarëdo, mjafton të hysh në blog dhe ndihesh tjetërkush, ndërron fytyrë e petka si ai bretku i përrallës që u shndërrua në princ rrezëllitës. Virtualisht shndërrohesh në intelektual që dialogon me dhjetëra vetë, kritikon e lavdëron tekste autorësh që në jetën reale vështirë se mund t’i njatjetoje.  Ky status i lartë presupozon edhe qëndrime të veçanta, të sublimuara, të cilat i kërkon roli shoqëror që ti po aktron.

Ligjërimi moral, mundësisht i puritanizuar në maksimum, është instrumenti më efikas për të realizuar këtë lloj sublimimi. Diskutimet masive priren të dominohen nga çështje të moralitetit dhe të anashkalojnë argumentet komplekse socio-ekonomike. Ndodh kështu ngaqë kushdo, edhe pa qenë ekspert e ka të lehtë të operojë me argumente morale. Qysh fëmijë, kur ende s’ka mësuar të flasë mirë, njeriu e strukturon gjykimin konceptor mbi dikotominë universale  i mirë- i keq, që përbën strukturën bazike të gjithë sistemeve morale, embrionale apo të sofistikuara qofshin.

Aktrimi që përdoret në raste të tilla është një akt thuajse i pavetëdijshëm. Si i tillë, rezulton gati-gati i pafajshëm, madje, në një analizë gjakftohtë  rezulton edhe i dobishëm: e ndihmon blogistin të dalë nga guacka e hallexhiut qoftë edhe virtualisht dhe të hyjë në një rol social më të pëlqyeshëm, duke jetësuar kështu një mekanizëm psikologjik mbrojtës, madje edhe një procedurë purifikimi moral. Ky lloj aktrimi mund të konsiderohet shumë-shumë si shtirje, por kurrsesi si hipokrizi.

Hipokrizi e mirëfilltë ishte ajo që praktikuan disa gazetarë, të cilët me vetëdije injoruan tërësisht argumentet politike, ekonomike e sociale të afrimit PS-LSI dhe i mëshuan fund e krye vetëm argumentit moral, madje një morali telenovelash, realizuar me struktura bazike folklorike. Për mungesë vendi, kujtojmë vetëm njërën nga mikronarrativat që përdorën gazetarët e këtij profili: i vetëm Rama s’e mundte dot Berishën. Nuk do shumë mend të kuptosh se në raste të tilla ligjërimi publik merr hua struktura të përrallave me ndeshje mes të fortit, të vendosurit, sypatremburit  dhe të dobëtit, dyzuesit, frikacakut. Janë struktura që ngashënjejnë kalamajtë, po ku ta dish… mund të venë në gjumë edhe gjykimin e disa të rriturve për t’u mbushur mendjen se… … trimi fiton gjithmonë, madje edhe mandatin e tretë…Hajt, dremitje të ëmbël!