Shteti i së drejtës përballë sundimit arbitrar!

Nga RIAN GALDINI, botuar Panorama Online, 29 prill 2013

Kemi thënë më parë plot pezmatim se udha dhe aspirata shqiptare për t’u bërë një ditë një vend perëndimor si e gjithë Europa, ka shumë gjasa të jetë e shënjuar nga një karakteristikë e fortë deperëndimizimi kronik me burime dhe ndikime të brendshme, por edhe me nxitje e legjitimim transnacional. Shpeshherë këtë kaos, nxitje dhe legjitimim të çakërdisë politike të brendshme në Shqipëri e shkaktojnë vetë institucionet europiane dhe partnerët e mëdhenj ndërkombëtarë perëndimorë, të cilët kur i aviten rastit shqiptar, pësojnë zaptim të gjymtyrëve institucionale, politike, strukturore, ligjore dhe ekonomike, nga ngërçi i deperëndimizimit spontan. Kriteret dhe indikatorët mbi të cilët perëndimorët na vëzhgojnë, bashkëpunojnë apo partnerizojnë me Shqipërinë tonë janë kaq jo domethënëse dhe kaq jo jetësore në realitetin praktik, saqë vetvetiu takojnë më parë rënien, deformimin, jo efektivitetin dhe zhbërjen e tyre, sesa ngjizje demokracie lirindërtuese dhe ndikimin për ngritjen, inkurajimin dhe forcimin e shtetit të së drejtës.

Shoqëria shqiptare ka mungesë përgatitjeje dhe terreni për demokraci apriori, për shkak të trashëgimive të forta të së shkuarës. Ky këndvështrim plotëson një shpjegim logjik vetëpërmbushës, sipas të cilit një vend si Shqipëria ka udhë të gjatë, me pengesa të mëdha, udhën drejt demokracisë, ngase “kultura e gabuar” është këmbëkryq në çdo qelizë funksionale të shoqërisë dhe “kultura e drejtë” i ka shanset e vogla për të ngritur kokë pikërisht për shkak të mungesës së demokracisë. Juan Linz dhe Alfred Stepan, studiues të mirënjohur të teorive të demokratizimit dhe tranzicionit në mënyrë postulative, kanë ritheksuar fjalët e mirënjohura të Barrington Moore Jr.: “No state, no democracy – Pa shtet nuk ka demokraci”. Kështu që, në dallim me vendet e tjera postkomuniste, për rastin e Shqipërisë, realitetin e “shtetit të dobët” nuk bëjmë asnjë gabim ta pranojmë në paqe si një kualifikim të vërtetë. “Dobësia e shtetit”, si një tipar i politikës shqiptare, ka dy përmasa të ndryshme. Së pari, dobësia nënkupton shtrëngesa dhe pamundësi të mëdha në kapacitetet e shtetit. E thënë me fjalë më të qarta, monopoli i shtetit për ushtrim të autoritetit, instrumenteve dhe mekanizmave të tij të ligjshme është i gjymtuar, i sabotuar për shkak të konkurrencës që bëjnë “aktorë jo shtetërorë” (disa prej të cilëve deklarojnë se janë vetë “shteti”). Së dyti, por jo më me pak rëndësi, shteti i dobët nuk mundet të ofrojë dhe sigurojë parimet e “shtetit të së drejtës” apo “sundimit të ligjit”, tek e fundit nuk mundet as t’i inkurajojë apo përforcojë këto parime, edhe pse shumë politikanë shpallin slogane të tipit: “do të vendosim diktaturën e ligjit”, “mbrojmë ligjshmërinë dhe kushtetutshmërinë” etj., etj. Ndaj edhe përdorimi i etiketimeve të ndryshme për t’i përshkruar këto fenomene të vërejtura në vendet ish-komuniste dhe posaçërisht në Shqipërinë tonë, sikundër: “oligarki”, “feudalizëm”, “bajraktarizëm”, “gangsterizëm” apo “bosizëm” etj., është vetëm nënvijëzimi i rëndësisë që kanë këto veçori të para si realitet jetësor në këto vende.

Nëse do ta shohim “shtetin e dobët” si zanafillën e analizave të mëtejshme të regjimit postkomunist në Shqipëri, atëherë ekzistenca/apo mosekzistenca e “shtetit të së drejtës”, “sundimit të ligjit”, mund të riformulohet në kuptimin e demokracisë dhe/apo alternativat e saj. Po t’i referohemi perspektivës neo-institucionaliste (North, 1990), “shteti i së drejtës”, “sundimi i ligjit”, mund të përkufizohet si mbizotërimi i institucioneve formale, p.sh.: rregulla, norma, parime universale që shërbejnë si shtrëngesa/kufizime madhore ndaj aktorëve kryesorë dhe strategjive të tyre brenda politikës në fjalë. Ndërkohë që mosekzistenca e “shtetit të së drejtës”, “sundimit të ligjit”, nënkupton mbizotërimin e institucioneve informale, të cilat bazohen fortësisht në rregullat dhe normat e tyre partikulare, si klientelizmi dhe/apo korrupsioni. Kësisoj, kundërtia e “shtetit të së drejtës”, “sundimit të ligjit” është “shteti arbitrar” apo “sundimi arbitrar”, që do të thotë se institucionet ose shërbejnë thjesht si “fasadë”, ose nuk kanë ndonjë vlerë reale.

Deri në një farë pike kjo dikotomi e mbizotërimit të institucioneve formale dhe informale është e ndërlidhur me tipat idealë të legjitimitetit veberian: dominimi i institucioneve formale është i shoqëruar me legjitimitetin racional-ligjor, ndërsa mbizotërimi i institucioneve informale është tipar i sundimit karizmatik dhe/apo tradicional. Por nëse i kthejmë sytë nga realiteti shqiptar, marrëdhënia mes institucioneve formale dhe informale në këto 23 vite tranzicion, apo ramizoshence nuk është plotësisht në kundërti, përkundrazi, ato kanë zëvendësuar/plotësuar njëra-tjetrën në një mënyrë të tillë që kanë mbushur “boshllëqet e sistemit”. Praktikisht këto dimensione institucionale të regjimit politik në Shqipërinë postkomuniste duket të jenë njëfarësoj vazhdimësie, plotësimi dhe zgjatimi të njëra-tjetrës e kurrsesi dy pole të kundërta. Nëse “shteti i së drejtës”, “sundimi i ligjit” është i dobët (apo nuk do të ekzistonte fare, si p.sh. rasti i rënies totale të shtetit, kur ra regjimi i vjetër komunist në vitet 1990-1992, rasti tragjik i vitit 1997 dhe rasti famëkeq i rënies disaorëshe të shtetit më 14 shtator 1998), ai menjëherë mbushet e plotësohet apo zëvendësohet nga “sundimi arbitrar”. Nëse gjykatat e kanë të pamundur të zbatojnë vendimet e tyre për çështjet e adresuara ligjërisht në to, atëherë konfliktet vetvetiu zgjidhen nëpërmjet “sipërmarrjes së dhunshme të vetëgjyqësisë”. Nëse qeveria nuk jep llogari para Parlamentit, atëherë procesi i vendimmarrjes nuk varet nga përfaqësuesit e popullit, por nga rrathë të ngushtë pranë “familjes” apo “oborrit” të liderit, qoftë ky i majtë apo i djathtë, në qeveri apo në opozitë. Nëse partitë politike janë të paafta për të ndërlidhur elitat me masat, atëherë funksionet vendimmarrëse dhe politikëbërëse do të kryhen nga “makineria politike” e bazuar në klientelizëm.

Shqipëria postkomuniste është e tejmbushur me shembuj ilustrues të të gjitha elementeve të mësipërme. Qartësisht këtu po ndodh gradualisht rivendosja e kapaciteteve të shtetit pa i dhënë fare jetë e krahë “shtetit të së drejtës”, “sundimit të ligjit”, gjë kjo që nuk sjell aspak mbizotërimin e institucioneve formale në vend. Kështu që, dallimi mes tipave të institucioneve (formale dhe informale) bën të rrjedhë shumë ujë midis “tranzicionit për në demokraci” (ku “shteti i së drejtës”, “sundimi i ligjit” është i domosdoshëm në mënyrë të vetvetishme) dhe tranzicionit postkomunist shqiptar drejt një regjimi ende të papërcaktuar, ndonëse politikanët dhe ndërkombëtarët këmbëngultas vazhdojnë ta konsiderojnë “demokraci”. Ndaj, edhe përkufizimi i regjimit politik për rastin e Shqipërisë mund të meritojë të rikonsiderohet. Demokracia e aspiruar prej të gjithë shqiptarëve mund të kualifikohet si një regjim konkurrues me mbizotërim të institucioneve formale, porse regjimi i Shqipërisë postkomuniste bashkë me “tregun e tij administrativ” mund të konsiderohet si një regjim i gjymtë-konkurrues, në të cilin kalbëzimi i institucioneve formale udhëzon drejt zëvendësimit apo plotësimit të tyre me institucione informale.

Teoritë e demokratizimit, me ndonjë përjashtim të rrallë, prej një kohe të gjatë e kanë të nënkuptuar ekzistencën dhe domosdoshmërinë e “shtetit të së drejtës”, “sundimit të ligjit”, ose si vetvetiu, ose si trashëgimi nga regjimet e mëparshme, ose si të instaluar nga ndikimet e jashtme gjatë procesit të tranzicionit, për shkak të integrimit europian, internacionalizimit apo globalizimit. Përsëri në rastin e Shqipërisë postkomuniste eksperienca është e veçantë në respekt të të gjithave sa më sipër, sepse:

1) trashëgimia komuniste ka zhvilluar një mbizotërim të qëndrueshëm dhe të fortë të institucioneve informale, qoftë në nivelin e vendimmarrjes dhe politikëbërjes, qoftë edhe në nivelin e jetës së përditshme të një qytetari të zakonshëm;

2) ndikimi i ndërkombëtarëve, sidomos i institucioneve të BE-së, për lindjen dhe përforcimin e “shtetit të së drejtës”, “sundimit të ligjit” dhe në performancën e institucioneve formale, ka qenë shpeshherë kontroversal, dygjuhëshprehës, me shumë pak flagrancë perëndimore.

Në rastin e Shqipërisë, edhe pse regjimi politik në dukje, normë dhe procedurë është konkurrues, në terma elektoralë prapëseprapë roli i institucioneve formale është larg mundësive për të mbizotëruar. Këtu konkurrenca politike është e “mbijetuar”, pavarësisht mungesës së shtetit të së drejtës. As më shumë e as më pak, por grupet në pushtet në Shqipërinë postkomuniste ia kanë dalë mbanë të përqendrojnë mjaftueshmërisht burime, mundësi dhe instrumente për të parandaluar ndryshimin e pushtetit me mjete elektorale, ndaj edhe, më së pari eliminojnë incentivat për vetëpërgjegjshmëri si pjesë e kornizës së institucioneve formale. Testi i thjeshtë i “zgjedhjeve të lira dhe të ndershme” mund të jetë i parëndësishëm dhe irrelevant në momentin kur hyjmë në arsyetimin dhe kuptimin real të “makinerisë politike” dhe “partive të pushtetit”. Nën këto rrethana, rezultatet e zgjedhjeve mbeten në një masë të madhe në varësi të mundësive që kanë grupet në pushtet për të bërë “mobilizim administrativ të masave”, ashtu edhe mundësive e aftësive për manipulim të zgjedhjeve, për të mos folur këtu për aksesin sistematikisht të padrejtë dhe të pabarabartë të kandidatëve për të bërë fushatë dhe për të garuar. Por nëse zgjedhjet nuk shërbejnë as si një mekanizëm i ndryshimit të pushtetit dhe qarkullimit të elitave, as nuk ndikojnë në politikat qeverisëse, atëherë roli dhe kuptimi i tyre është krejt i ndryshëm nga modeli perëndimor dhe europian.

Vëmë re se grupet e pushtetit në regjimin postkomunist në Shqipëri ia dalin tashmë mbanë që të formatojnë edhe “koalicione me fitore minimale”, të cilët garantojnë burime dhe instrumente të mjaftueshme për të mbrojtur fitoren, mbajtur pushtetin, e madje ndalojnë me sukses ndryshimin e pushtetit nëpërmjet zgjedhjeve. Koalicioni qeverisës PD-LSI, i dalë pas zgjedhjeve të 28 qershorit 2009, është një demonstrim i qartë i këtij mekanizmi pushtetmbajtës dhe pushtetpërdorues “par exellence”. Mund të themi se mënyra se si u zgjodh presidenti i Republikës në korrik 2007, qershor 2012, se si u miratua Kodi Elektoral 2009 e rimiratua në 2012-n, e se si u zhvilluan zgjedhjet parlamentare të qershorit 2009, zgjedhjet lokale të 8 majit 2011, koalicioni qeverisës PD-LSI, koalicioni i ri parazgjedhor PS–LSI i javëve te fundit, zhvillimet në KQZ e për KQZ, etj., mund të konsiderohen si shenjat më të forta e më të vona të dobësimit dhe sabotimit të themeleve strukturore të konkurrencës politike. Prandaj edhe mund të themi se rezultatet e procesit të tranzicionit që kanë stabilizuar një regjim politik në Shqipëri me njëfarësoj konkurrence politike (ndonëse e kufizuar), nën mbizotërimin e institucioneve informale, mund të vlerësohen edhe si një fazë e ndërmjetme e vetë procesit të tranzicionit.

Lindja e mbizotërimit të institucioneve formale në Shqipërinë postkomuniste (e si rrjedhojë demokratizimit të mëtutjeshëm) ndoshta mund të arrihet në tri mënyra, që mbivendosen me njëra-tjetrën:

1) pranim hap pas hapi i institucioneve formale si një produkt i zhvillimit të konkurrencës politike (edhe duke marrë parasysh gjendjen e sotme);

2) ripërcaktimi i një projekti kombëtar të mbarëpranuar nga të gjitha forcat politike dhe grupet sociale, ekonomike e kulturore për domosdoshmërinë e instalimit të shtetit të së drejtës si shteti i ri i shqiptarëve;

3) dobësimin e mundësisë së projektimit të lindjes së një regjimi të gjymtë dhe të paqartë politik nëpërmjet “rregullave të më të fortit”, për shkak të përshkallëzimit të konflikteve dhe krizave politike në vend dhe përfshirjes së të huajve e pjesëmarrjes së masave.

Megjithatë, konsekuencat e këtyre tre skenarëve janë në çdo rast të paqarta. Siç e kemi shprehur edhe më sipër, debati dhe diskutimet elektorale marrin vlerë për instalimin e mbizotërimit të institucioneve formale vetëm nëse konkurrueshmëria nuk cenohet apo shuhet për shkak të balancës së burimeve dhe nevojave midis aktorëve dhe për shkak të themeleve strukturale të konflikteve ndër/brendaelitare.

Shqipëria është ende larg plotësimit të këtyre kushteve, ndaj edhe ka shumë pak shanse që mbizotërimi i institucioneve formale të konsiderohet si e “vetmja lojë në qytet” (Linz dhe Stepan, 1996). Madje, në gjykimin tonë, diskutimet dhe debati elektoral në Shqipëri mund të jenë deri më sot pjesë e një strategjie konkurruese e elitave në kërkim të një ekuilibri, por që nuk çojnë aspak drejt shtetit të së drejtës, sepse, nëse do të ndodhte ndryshe, atëherë institucionet formale do ta dobësonin dhe jo siguronin statuskuonë. Institucionet formale po shërbejnë si fasadë e institucioneve informale. Kështu që, sa më të gjera e sa më të mëdha të bëhen kapacitetet e shtetit nën frymën e një politike të tillë, nuk garantohet dot aspak mbrojtja e qytetarit apo bizneseve nga “sundimi arbitrar”, përkundrazi, rritet niveli dhe forca kërcënuese. Tek e fundit, monopoli i pushtetit nuk të çon dot drejt institucioneve formale, sepse asnjë “aktor” nuk i ka incentivat për të kufizuar kapacitetet e veta për “sundim arbitrar”. Ndoshta, përshkallëzimi i konfliktit e krizës dhe dobësimi nga brenda i regjimit mund të jetë një alternativë reale dhe e mirë përkundër alternativës së deritashme të ruajtjes së statuskuosë. Niveli i dhunës politike në Shqipëri duket të jetë shumë i ulët, nëse shihet nën sfondin e shkallës së transformimeve politike dhe sociale. Në mënyrë spekulative mund të themi se, nëse politikanët postkomunistë shqiptarë do të rrisnin nivelin e konfliktit mes tyre deri në kufijtë e prekshmërisë së tyre fizike dhe pasigurisë për pasurinë apo edhe për vetë jetën, atëherë kostot e konkurrueshmërisë brenda kornizës së institucioneve informale, do të ishin shumë më të larta sesa kostot për pranimin e rregullave, parimeve dhe institucioneve formale. Por pranimi i rregullave, parimeve dhe institucioneve formale nuk është ndër zgjedhjet e preferuara të politikanëve postkomunistë shqiptarë. Rreziku i lojës së pushtetit për të na rikthyer në terrenin e politikës jokonkurruese nëpërmjet instalimit të një regjimi të gjymtë dhe të paqartë, mundësisht jodemokratik, mund të jetë zgjedhja më tërheqëse për “elitat politike” postkomuniste shqiptare.

Të dhënat në terren janë dyshimnxitëse se krizat ciklike të regjimit në Shqipërinë postkomuniste nuk çojnë drejt demokracisë, porse në të tjera rezultate dhe destinacione të tranzicionit. Gjithsesi, e trishtë është e vërteta se aspirata jonë europiane dhe perëndimore po kalon nëpër shtegun e kahershëm dhe mirënjohur tashmë të deperëndimizimit kulturor dhe sjellor.