Mbi gjykimin brenda një afati të arsyeshëm

Nga Dr. Fehmi Abdiu, botuar në revistën Java

E drejta për një proces të rregullt ligjor, duke qenë se luan një rol të rëndësishëm për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, ka ndikim të fuqishëm edhe në veprimtarinë gjyqësore. Realizimi apo vënia në jetë e saj shfaqet në aspekte të ndryshme, me anë të të cilave, një vend të rëndësishëm zë respektimi i parimit kushtetues të gjykimit brenda një afati të arsyeshëm. , nga një gjykatë e pavarur dhe e caktuar me ligj.

Ky parim krejtësisht i papërcaktuar në mënyrën se si është konceptuar fillimisht nga njerëzit e së drejtës, ka lindur për shkak se midis subjekteve – aktorë për drejtësi (palëve apo të gjykuarve) dhe kohës që ato harxhojnë për t’a kërkuar të drejtën, ekzistojnë raporte që ndikojnë drejtpërsëdrejti jo vetëm në interesat e tyre materiale, por në mënyrë të veçantë, ehe në ato jetike e shëndetësore.

E drejta duke qenë kështu është edhe çështje kohe, ajo vlen në kohë që kalon në mënyrë të dukshme, por abstrakte.   Kjo është mbase dhe një ndër arsyet që ndër njerëzit përmendet shpesh aksioma: “Koha është flori”.

Për shkak edhe të këtyre raporteve me kohën, por edhe me drejtësinë, njeriu detyrohet që të harxhojë pa dëshirën e tij një përqindje të kohës, që ndonëse në pamje duket e vogël, në fakt shumë herë ndikon ndjeshëm mbase edhe në jetën e tij. Pra, koha në gjyq është pjesë përbërëse e kohës njerëzore. Pikërisht këtë “lloj” kohe e ka në dorë drejtësia, të cilës në mënyrë të shprehur i është akorduar vetëm ajo që përfshihet në njësinë matëse, në afatin e arsyeshëm, që tashmë njihet si standard i gjithëpranuar.

Në përgjithësi, e drejta për t’u gjykuar brenda një afati të arsyeshëm paraqitet si një standard thuajse universal dhe kushtetues e për rrjedhojë, personat që pretendojnë se janë prekur nga mos-respektimi i këtij standardi te tillë, si rregull, nuk kanë pengesa ligjore për të kërkuar një gjykim kushtetues nga Gjykatat Kushtetuese të vendit të tyre, sepse në kuadrin e tyre kushtetues u njihet e drejta e padisë kushtetuese.

Këtij parimi universal i bën jehonë neni 6 i Konventës Evropiane, sipas të cilit: “..çdo person ka të drejtë që çështja e tij të dëgjohet drejtësisht, publikisht dhe brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme, e krijuar në bazë të ligjit” .

Gjatë implementimit të zbatimit të ideve të dispozitës, Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut, disa herë ka nënvizuar se shtetet nënshkruese të Konventës janë të detyruara që të sigurojnë dhe organizojnë një sistem juridik efikas, ku gjykatat duhet të jenë në gjendje që t’u garantojnë shtetasve të drejtën e përfundimit të gjykimit brenda një afati të arsyeshëm. Pra, me pak fjalë, sipas saj, shtetet palë janë të detyruara të modifikojnë sistemet e tyre ligjore në mënyrë që të lejojnë gjykatat të përshtasin praktikën e tyre sipas kërkesave të Konventës.

Kësaj formule në thelb i qëndron besnike edhe Kushtetuta jonë, e cila në nenin 131/f të saj ka përcaktuar si një nga kompetencat e Gjykatës Kushtetuese, gjykimin përfundimtar të ankesave të individëve për shkeljen e të drejtave kushtetuese për një proces të rregullt ligjor, pasi të jenë shteruar të gjitha mjetet juridike për mbrojtjen e tyre.

Në mënyrë më konkrete e të detajuar në lidhje me standardin objekt diskutimi, bën fjalë neni 42 i Kushtetutës, sipas të cilit: “..kushdo ka të drejtën e një gjykimi të drejtë dhe publik brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavaruar dhe e paanshme e caktuar me ligj”.

Unë personalisht i qëndroj pikëpamjes se përcaktimi i afateve ligjore procedurale për gjykimin e kategorive të çështjeve penale, civile apo administrative është i domosdoshëm sepse tek ne mungon një traditë efikase, mungon kontrolli i duhur mbi aktorët që ndikojnë në gjykimin e çështjeve, si mbi gjyqtarët, prokurorët e avokatët që nuk kanë arritur të bashkërendojnë punën e aq më tepër, të identifikojnë përgjegjësitë e secilit për zvarritjet e papërligjura që kalojnë jo rrallë edhe vitet. Këto janë disa nga arsyet që, ata që kanë mbështetur pikëpamjen se afatet duhet të përcaktohen në mënyrë rigoroze e kanë argumentuar qëndrimin e tyre me arsyetimin se mospërcatimi i  tij krijon premisa për mungesë përgjegjësie e për të të rënë sistemi i drejtësisë, në pozita të tilla që moszbatimi i standartit të bëhet rregull.

Mbi bazën e këtij diskutimi tashmë janë shpalosur dy modele. Sipas njërit, afati i arsyeshëm si kohë normale për përfundimin e shqyrtimit të çështjeve është përcaktuar në mënyrë të detajuar në legjislacion duke marrë si kriter bazë natyrën juridike të grup-çështjeve të ndryshme.

Në këtë mënyrë, sipas këtij modeli, e drejta gjermane aplikon përcaktimin e saktë të afateve bazuar në një urdhër të Ministrisë së Drejtësisë , ku është përcaktuar se gjykimi në shkallë të parë duhet të përfundojë brenda 4 muajsh, ndërsa ai në shkallë të dytë, brenda 7 muajsh.

Pavarësisht nga sa u parashtrua më lart, tek ne ky institut juridik është rregulluar disi në përgjithësi nga legjislacioni procedural penal, civil e administrativ. Sipas frymës së Kodeve të Procedurave Penale, Civile e Administrative, ndonëse janë parashikuar mjaft momente që kanë të bëjnë me mënyrat e organizimit të gjykimit deri në përfundimin e tij dhe shpalljen e vendimeve,  por pa përcaktuar në mënyrë eksplicite afate brenda të cilave duhet të përfundojë një proces gjyqësor. Në Kodin ë Procedurës Penale në mënyrë më të dukshme i qëndrohet formulës së gjykimit të pandërprerë, duke  konsideruar si mjet efikas për të evituar zvarritjet. Sipas nenit 342, kur shqyrtimi gjyqësor, nuk mund të përfundohet në një seanë të vetme, gjykata vendos që të vazhdojë ditën e pasme të punës. Gjykata mund të ndërpresë shqyrtimin gjyqësor, vetëm pwr arsye të veçanta, deri në 15 ditë.

Për fat të keq, koncepti i gjykimit të pandërprerë në praktikën gjyqësore është deformuar pasi është braktisur ose më mirë nuk është përqafuar asnjëherë në mënyrën e rekomandueshme nga ligji., sa që sot, pa ndrojtje mund të themi se ai nuk ekziston në të vërtetë.  Ndonëse, në Kodet përkatëse për procesin penal dhe atë civil, kemi dispozita që në mënyrë të shprehur të përcaktojnë detyrime konkrete për gjykatën që ajo të punojë me përgjegjësi për të përmbushur çdo kërkesë të procedurës e për të mos lejuar që palët të spekullojnë me të drejtat e tyre për të shtyrë pafundësisht procesin, si dhe për të synuar që gjykimi mundësisht të përfundojë sa më shpejt. Në fakt duket se problemi nuk qëndron kështu, pasi zvarritjet e procesit nuk janë përjashtime, por rregull.

Ky standart ka gjetur vend edhe në jurisprudencën e Gjykatës Kushtetuese.

Por, ankimi në Gjykatën Kushtetuese në lidhje me cënimin e të drejtës kushtetuese për një gjykim brenda një afati të arsyeshëm ngërthen në vetvete një paradoks që e kufizon atë vetëm të konstatimi i këtij cënimi. Gjykata nuk mund të shfuqizojë vendimet e kontrolluara, pasi në këtë mënyrë procesi do të rifillonte nga e para. Akoma më tej, në gjendjen aktuale të legjislacionit shqiptar, mungon një instrument kompesimi  për dëmin e shkaktuar nga një proces i tejzgjatur gjyqësor.

Ky qortim e ka zanafillën më parë pasi duke gjykuar çështjen “Driza kundër Shqipërisë” , GjEDNj ka nënvizuar se Gjykata Kushtetuese e Shqipërisë kishte dështuar për këtë qëllim dhe kjo gjë sipas saj passjell në mënyrë të vazhdueshme cënimin e së drejtës së pronës, duke e lënë ankuesin në gjëndje pasigurie dhe mosbesimi ndaj sistemit gjyqësor dhe, për më tepër, pa ndonjë prespektivë suksesi në këtë drejtim.

Kjo situatë paradoksale juridike në lidhje me mos sigurimin e mjeteve juridike për mbrojtjen e interesave të subjekteve nga tejzgjatja e procedurave dhe procedimeve është vënë në dukje në mjaft raste nga Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut edhe në çështjen “Gjyli kundër Shqipërisë” , ajo vinte në dukje se vendimi i Gjykatës Kushtetuese nuk mund të ofrojë dhënien në praktikë të një dëmshpërblimi efektiv sepse ai është deklarativ. Kjo është arsyeja që sipas saj, Gjykata Kushtetuese nuk i ka dhënë një zgjidhje përfundimtare situatës dhe nuk ka mbajtur qëndrim uniformë lidhur me zvarritjen e proceseve, që duhet të respektohet nga gjykatat vendase.

Pra, nisur nga këto konsiderata negative për vendin tonë, por edhe për vende të tjera, Gjykata e Strasburgut ka theksuar edhe së fundmi se, atje ku sistemi gjyqësor ka mangësi në lidhje me kërkesën mbi kohëzgjatjen e procedurave sipas nenit 6/1 të Konventës, krijimi i një mjeti ankimi për të përshpejtuar procedurat me qëllim parandalimin e tejzgjatjes së tyre është zgjidhja më e mirë. Disa shtete e kanë kuptuar situatën në mënyrë perfekte duke zgjedhur kombinimin e dy tipareve të mjeteve të ankimit, njëra e krijuar për përshpejtimin e procedurave dhe tjetra për të rregulluar kompesimin (shih Scordino kundër Italisë nr. GC 36813/97/183,186 ECHR 2006).

Duke iu kthyer rastit konkret, GjEDNj vëren ashtu siç edhe pala shqiptare ka pranuar, se sistemi ligjor shqiptar, përveç ankesave lidhur me të drejtat kushtetuese, nuk parashikon një mjet ankimi të veçantë, të cilin ankuesit mund ta kishin përdorur me qëllim adresimin e pretendimeve të tyre për tejzgjatjen e procedurave.

E thene më shkurt, ky standart kërkon që drejtësia të jepet në kohën e kërkuar, por edhe të duhur, si kundërpërgjigjie e aksiomës: “drejtësia e vonuar është drejtësi e mohuar”. Ky koncept e sheh dhënien e drejtësisë të lidhur ngushtë me efikasitetin e saj që kërkon që gjykimi dhe fitorja e së drejtës të realizohet sa më parë.

Kërkesa për një proces gjyqësor të mos zgjatet tej afateve të arsyeshme gjen zbatim si në procesin civil, ashtu edhe në atë penal. Nëse një proces është zhvilluar brenda një afati të arsyeshëm ose jo, vlerësohet nën dritën e rrethanave të çështjes, duke marrë në konsideratë:

1)  Kompleksitetin e çështjes (natyra e padisë/e akuzës; numri i personave të akuzuar; koha e nevojshme për mbledhjen e provave dhe formulimin e akuzave; respektimi i procedurës së njoftimeve; ankimet në shkallë të ndryshme të gjyqësorit; etj)

2)  Sjelljen e kërkuesit (mungesa e mbrojtësit; sigurimi i provave dhe paraqitja në rregull e tyre; etj)

3)  Sjelljen e autoriteteve përkatëse (mungesa e gjyqtarit; prokurorit; dërgimi në rregull i letërporosive; etj)

Natyra, apo karakteri i çështjes, bën pjese te faktorët objektivë, sepse nuk mund të ndryshojë nga subjektet apo aktorët që e japin drejtësinë apo që e shpejtojnë atë. Duke qenë kështu, ndryshe nga faktorët e tjerë, nuk mund të vlerësohet nga gjykata që e ka përfunduar çështjen penale apo civile, por nga një instancë më e lartë gjyqësore nga ajo që e ka gjykuar, siç mund të jetë Gjykata e Apelit apo Gjykata e Lartë, që në fund të fundit do të bëjnë një vlerësim të tyre për këtë problem rast pas rasti. Pra, duket që në një kuptim këtu ballafaqohen karakteri  objektiv i çështjes me karakterin subjektiv të vlerësimit të arsyeshmërisë, që ka të bëjë me afatin e përfundimit të saj.

Ky fakt edhe pse nuk duket se ngjitet në nivelin e argumentit në kuadër të vlerësimit të këtij problemi nga faktori gjyqësor (gjykata më e lartë) na bën të mendojme dhe besojmë për një zgjidhje tjetër, që ka lidhje jo me gjyqësorin, por me ligjvënësin që mund të vendoste e zgjidhte këtë problem me ligj për të mos lejuar që vlerësimi i këtij problemi të bëhej në mënyra të ndryshme nga gjyqtarë herë-herë jo shumë të përgjegjshëm për misionin e tyre.

Tek faktorët e tjerë që mund të vlerësohen si objektivë, janë ata që kanë të bëjnë me afatet rigoroze të përcaktuara për caktimin e gjykimit, plotësimin e fletëpalosjeve, për mbylljen e hetimit gjyqësor, etj. Në lidhje me rrethanat që lidhen me kompleksitetin e çështjes është e nevojshme të vlerësohet natyra e saj, baza ligjore, numri i palëve apo i të gjykuarve, volumi i saj, numri i provave që duhet të dëgjohen direkt nga gjykata, detyrimet e veçanta proceduriale që gjykata është e detyruar të zbatojë etj.

Një çështje me karakter të vështirë dhe kompleks mund të konsiderohej ajo me shumë të gjykuar, “Çështja Gërdeci”, që mund të justifikonte në një farë mase zgjatje të procedurave të gjykimit, por gjithsesi jo për gjithë atë periudhë disa vjeçare me mbi 100 seanca gjyqësore.

Në vlerësimet e bëra rreth natyrës e kompleksitetit të çështjes, Gjykata Evropiane ka diferencuar raste me zvarritje të përkohshme dhe ato që ndonëse kanë vazhduar gjatë apo shumë gjatë, në to është evidentuar ekzistenca të faktorëve objektivë.

Sjellja e kërkuesit, ndonëse rrallë herë, në praktikën gjyqësore është vlerësuar si shkak që ka zvarritur procesin gjyqësor, sepse për këtë duket që gjykata disponon mjete më të shumta për të paralizuar neglizhimet apo shkeljet e tij, megjithatë mbetet shumë problem mungesa e avokatëve.

Nga monitorimet e bëra dhe nga konstatimet e përditshme, bie në sy se është evident edhe faktori i tretë që ka të bëjë drejtpërsëdrejti me organizimin dhe planifikimin e pjesëmarrjes në gjykim të gjyqtarëve, prokurorit, sekretares etj. Mendoj se duhet konsideruar si i dëmshëm fakti që nga monitorimi i 60 seancave të shtyra, 23 prej tyre nuk janë paraqitur avokatët, në 12 s’janë paraqitur pa shkak prokurorët, në 5 nuk janë paraqitur gjyqtarët etj.

 Në lidhje me ekstremitetet e procesit civil, afati në një proces civil nis në momentin kur gjykata vihet në lëvizje nga pala me një kërkesë për rivendosjen e një të drejte/interesi të ligjshëm të pretenduar të cënuar dhe konsiderohet se përfundon me nxjerrjen e arsyetuar të vendimit përfundimtar të formës së prerë. Ndërsa në çështjet penale, “afati i arsyeshëm” fillon nga momenti që një person është “i akuzuar” për një vepër penale. Kjo mund të ndodhë në një datë para se çështja të vijë para gjykatës, siç mund të jetë data e arrestimit, data kur personi në fjalë është njoftuar zyrtarisht se ai do të ndiqet penalisht ose data kur janë hapur hetimet paraprake, dhe përfundon njëlloj se në procesin civil.

E rëndësishme është se sipas praktikës së Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, brenda këtij standarti përfshihet edhe koha e zbatimit apo ekzekutimit të vendimit që ka marrëformë të prerë. Ky koncept është bazuar në arsyetimin se: “Nenet 42, 142/3 të Kushtetutës dhe neni 6 i KEDNj-së nënvizojnë faktin se çdo qytetar, i cili i drejtohet një gjykate kompetente për realizimin e një të drejte, nuk mund të presë pakufi për realizimin e saj. Ekzekutimi brenda një afati të arsyeshëm i një vendimi të formës së prerë të gjykatës është pjesë përbërëse e së drejtës për një proces të rregullt ligjor në kuptim të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë dhe të KEDNj-së.

Ekzekutimi i vendimit përbën një element thelbësor të shtetit të së drejtës e të vetë nocionit të gjykimit të drejtë. Asnjë organ shtetëror nuk mund të vërë në diskutim drejtësinë e vendimeve gjyqësore të formës së prerë. Çdo organ shtetëror detyrohet të marrë masat përkatëse për abatimin e tyre. Ekzekutimi i vendimit të formës së prerë të gjykatës konsiderohet si faza përfundimtare e realizimit të një të drejte të fituar gjyqësisht. Vetëm pas realizimit të kësaj faze mund të konsiderohet se individi e ka vendosur plotësisht në vend të drejtën e tij të fituar. Pra, procesi i vendosjes në vend të një të drejte të shkelur përfshin jo vetëm vendimmarrjen e gjykatave, por edhe veprimet konkrete të organeve përgjegjëse të ngarkuara me ekzekutimin e vendimeve gjyqësore të formës së prerë.

Vitet e fundit, me qëllim analizimin e sjelljes së palëve në dritën e standarteve kushtetuese në çështjen objekt-shqyrtimi, Gjykata Kushtetuese ka marrë në konsideratë edhe dispozitat e Kodit të Procedurës Civile (KPC) lidhur me zbatimin e vendimeve gjyqësore duke bërë analiza të disa dispozitave. Këto dispozita sqarojnë procedurat ligjore, të cilat duhen plotësuar për ekzekutimin e një vendimi gjyqësor. Neni 451/a (paragrafi i parë) i KPC-së  parashikon se vendimi që ka marrë formë të prerë është i detyrueshëm për palët, për trashëgimtarët e tyre, për personat që heqin të drejta nga palët, për gjykatën që ka dhënë vendimin dhe për të gjitha gjykatat dhe institucionet e tjera. Neni 510 i KPC-së parashikon se ekzekutimi i detyrueshëm mund të bëhet vetëm në bazë të një titulli ekzekutiv dhe sse janë tituj ekzekutivë, ndër të tjera, vendimet civile të gjykatës që kanë marrë formë të prerë. Neni 511 parashikon se titulli ekzekutiv vihet në ekzekutim me kërkesën e kreditorit dhe, për këtë qëllim, lëshohet urdhri i ekzekutimit nga gjykata sipas parashikimeve të nenit 511 të KPC-së. Urdhri i ekzekutimit vihet në ekzekutim nga përmbaruesi gjyqësor ndër të tjera edhe me kërkesën e kreditorit (neni 515).

Veç sa u tha më lart, ekzekutimi i një vendimi gjyqësor mund të bëhet fillimisht me ekzekutim vullnetar. Kështu, neni 517 i KPC-së parashikon kriteret për lajmërimin për ekzekutim vullnetar sipas të cilit përmbaruesi gjyqësor, kur fillon ekzekutimin, i dërgon debitorit një lajmërim për të ekzekutuar vullnetarisht detyrimin që përmban urdhri i ekzekutimit, duke i caktuar për këtë një afat.

Si përfundim, ekzekutimi i vendimit përbën një element thelbësor të shtetit të së drejtës e të vetë nocionit të gjykimit të drejtë. Asnjë organ shtetëror nuk mund të vërë në diskutim drejtësinë e vendimeve gjyqësore të formës së prerë. Çdo organ shtetëror detyrohet të marrë masat përkatëse për zbatimin e tyre.

Vetëm pas realizimit të kësaj faze mund të konsiderohet se individi e ka vendosur plotësisht në vend të drejtën e tij të fituar. Vonesa në ekzekutimin e një vendimi mund të justifikohet në rrethana të veçanta, por ajo nuk mund të justifikohet deri në atë shkallë sa të dëmtojë thelbin e së drejtës.