Vjeshta e Madhe e Borxhit Shqiptar

Ardjan Hackaj. Instituti për Bashkëpunim dhe Zhvillim

 Së bashku me vjeshtën erdhi dhe publikimi i Bankës së Shqipërisë (BSH) mbi gjendjen e Bilancit të Pagesave për tremujorin e parë të 2012 [1] . Në një dokument konciz, BSH informon që deficiti i llogarisë korrente është rritur me 17.4%, i ndikuar negativisht nga eksportet, si dhe nga të ardhurat e transfertat me jashtë. Në tremujorin e parë të vitit 2012, investitorët e huaj nxorën jashtë Shqipërisë 40.4 milionë euro, ose gati dy herë më shumë nga tremujori i parë i 2011-s. Ky deficit tregon që vendi po absorbon (konsum vendor + shpenzimet e qeverisë + investime) më tepër nga sa po prodhon.

Për të mbyllur deficitin e llogarisë korrente, vendit i duhet të sigurojë të hyra valutore nga jashtë ose nëpërmjet borxhmarrjes, ose nëpërmjet investimeve të huaja – të dhëna që pasqyrohen në llogarinë kapitale dhe financiare. Në tremujorin e parë të 2012-s, deficiti i llogarisë korrente u kompensua plotësisht me të hyra valutore, kryesisht borxhe të huaja për një total prej 4.6 mld EUR, nga ku qeveria qendrore ka EUR 2,14 mld.

Duhet të theksojmë që pa ndihmën e borxhit të jashtëm, si më sipër, vendi do të detyrohej të përdorte rezervat e tij valutore, për të mbuluar koston e importeve thelbësore qofshin mallra, shërbime apo dhe shërbimin e borxhit në monedhë të huaj (valutë). BSH e vlerëson stokun e rezervës valutore të Shqipërisë, në rreth EUR 1,9 mld euro, nivel ky i mjaftueshëm për mbulimin e 4.3 muaj importesh të mallrave dhe të shërbimeve [2] .

Pak teori mbi rolin e borxhit qeveritar

Për shtetin, financimi nëpërmjet huamarrjes është një mundësi reale për të përballuar shpenzime buxhetore që duan kohë të japin frytin e tyre, si p.sh. veprat e infrastrukturës, shëndetësinë, arsimin, etj. Marrja borxh nuk është problematike në vetvete, për sa kohë llogaritet dhe mbulohet nga të hyrat e planifikuara në të ardhmen. Është normale që në disa vite, shteti merr kredi, me kusht që në vitet pasardhëse buxheti të jetë në suficit për të mundësuar shlyerjen e tyre.

Kështu marrja borxh nuk bën gjë tjetër veçse shtyn në të ardhmen nevojat e financimit të shtetit. Por problemet dalin kur nevojat e financimit të shtetit, nëpërmjet borxhmarrjes, nuk janë më momentale, por bëhen të përhershme. Si për çdo familje, n.q.s shteti nuk arrin të prodhojë suficit buxhetor për të larë kreditet e marra, nuk i ngelet rrugë tjetër përveçse të marrë borxh të ri për të larë borxhin e vjetër [3] .

Pasojat e pakëndshme të këtij fenomeni janë të qarta. Futja e shtetit në tregun vendor të kredisë rrallon masën e kredive në dispozicion të ndërmarrjeve dhe të individëve, si dhe rrit shkallën e saj të interesit. Në tregun ndërkombëtar, shteti duhet të kujdeset për të transmetuar imazhin e një borxhmarrësi të përgjegjshëm, që nuk rrezikon të falimentojë. Sa më i lartë rreziku i moskthimit të borxhit, aq më e lartë është kostoja e borxhit, e përkthyer në shkallën e interesit.

Përdorimi efikas dhe mbajtja e borxhit nën kontroll

Në procesin e menaxhimit të financave publike, mbajtja e borxhit nën kontroll përvecc pagesës së tij nëpërmjet suficitit buxhetor të viteve pasardhës, arrihet edhe duke mbajtur nën tavanin maksimum të përcaktuar raportin e borxhit me Prodhimin i Brendshëm Bruto (PBB), si dhe/ose duke e monetizuar atë.

Në rastin fatlum të suficitit buxhetor, kur shteti prodhon më tepër nga sa shpenzon, teprica mund dhe duhet të përdoret për të shlyer borxhet. Në një ekonomi të hapur, dy kushte bazë që bëjnë një vend të prodhojë më tepër nga sa shpenzon janë kompetitiviteti i faktorëve vendorë të prodhimit (krahu i punës, kapitali si dhe infrastruktura vendore) dhe rritja ekonomike, detyrimisht të shoqëruar nga një politikë ekonomike e përgjegjshme.

Po ashtu, borxhi në nivel absolut i një vendi mund të vazhdojë të rritet nga viti në vit, në qoftë se dhe PBB rritet me kusht që raporti i borxhit mbi PBB të rrijë të paktën konstant. Sa më i pasur je, aq më shumë mund të marrësh borxh.

Rasti i tretë i menaxhimit të borxhit – të kontraktuar në monedhën vendore – është monetizimi i tij. P.sh. në rastin e Shqipërisë, BSH është emetuesja e vetme e kartëmonedhës dhe e monedhës kombëtare shqiptare – Lekut (ALL). Në skenarin e monetizimit të borxhit të kontraktuar në ALL, Thesari mbulon shpenzimet qeveritare (ndërmjet tyre dhe pagesën e borxhit në ALL) me lekët që ka në gjendje ose me lekët që mbledh nëpërmjet shitjes së Bonove të Thesarit (ku një nga blerësit është dhe BSH). Kur Banka Qendrore ble bono thesari, banka krijon një sasi të re mase monetare Leku, të barabartë me vlerën e bonove të blera. Ky proces i financimit të shpenzimeve qeveritare quhet monetizim i borxhit. Kjo masë shtesë rrit masën monetare në qarkullim, duke sjellë tendenca inflacioniste. Ajo eliminohet kur Thesari kthen borxhin – në këtë rast kur bonot piqen. Sipas raportit në fjalë, BSH tani mban 2% të borxhit qeveritar, ose rreth EUR 90 mln.

Kushtëzimet e menaxhimit të borxhit qeveritar

Në prani të një rritjeje ekonomike më të ulët nga sa planifikuar dhe me një llogari korrente deficitare, menaxhimi i borxhit – sidomos atij të jashtëm – vështirësohet në mënyrë eksponenciale. Për të paguar kreditet e kontraktuara, përveç borxhit të ri qeveria duhet të ngrejë taksat, të ulë shpenzimet ose të shesë asete kombëtare. Për të paguar borxhet e jashtme, qeveria duhet të kompletojë masat e mësipërme me blerjen e valutës në treg, ose t’i kërkojë BSH-së të përdorë rezervat valutore të shtetit për të blerë bono thesari.

Po ashtu, siç përmendëm më sipër, duhet të respektohet tavani i raporti borxh / PBB. Një PBB vjetor më i ulët nga i planifikuari kushtëzon një borxh të ri më të ulët nga ai i parashikuar në planin e likuiditeteve të disponueshme, të cilat kushtëzojnë shpenzimet, ndikojnë në uljen e konsumit e kështu me radhë në një rreth vicioz.

Disa vende e kanë të vendosur tavanin e këtij raporti me ligj organik, e disa në Kushtetutë. Në këto raste, për të shmangur uljen e shpenzimeve, duhet të promulgohet një ligj i ri përkatës që autorizon ngritjen e tavanit të koeficientit borxh / PBB.

Problemi tjetër ka të bëjë me imazhin e një vendi që nuk është i aftë të mbajë financat e tij nën kontroll. Kriza financiare që po kalon Eurozona, na kujton çdo ditë rëndësinë që ka besueshmëria e kredimarrësit në koston e kredimarrjes. Përkeqësimi i indikatorëve financiarë do të jepte një mesazh negativ mbi aftësinë paguese të vendit në tregjet financiare vendore dhe ndërkombëtare.

 Një aftësi pagese modeste …

Sipas Ministrisë së Financave [4] , në gjashtëmujorin e parë të 2012-s, borxhi publik i Shqipërisë arrinte në ALL 800,912 mln. Po ashtu, deficiti buxhetor në tremujorin e parë të 2012-s vërtitej në 11.7% [5] . Sipas projektimeve të qeverisë, kjo diferencë duhet të reduktohet deri në fund të vitit, por sërish shpenzimet parashikohen të jenë më të mëdha se të ardhurat. Kështu që buxheti përkatës i ndërtuar mbi hipotezën e një rritjeje ekonomike, do të mund të ekuilibrohet vetëm me rritjen e ritmit të huamarrjes.

Aktualisht, aftësia e qeverisë shqiptare për të paguar borxhin, vlerësohet si “ mjaft spekulative me perspektivë të qëndrueshme ” [6] . Sado alarmuese që mund të tingëllojë, ky vlerësim nuk është shumë negativ, pasi në fakt informon të interesuarit që mundësitë e fitimit nga investimi në borxhin shqiptar janë të larta, por duke marrë parasysh rrezikun e madh. Megjithëse tejet modeste, kjo notë kushtëzohet nga suksesi i konsolidimit të buxhetit me synim mbajtjen e deficitit buxhetor nën 3%, dhe nga marrja e statusit kandidat i BE-së. Realizimi i këtyre kushteve do të kontribuonte në mbajtjen e këtij vlerësimi, duke lehtësuar menaxhimin e borxhit, nëpërmjet mbajtjes në nivel pak a shumë të pranueshëm të normës së interesit të rifinancimit.

…por një likuiditet problematik

Parashikimet e rritjes ekonomike të vendit në 12 muajt e ardhshëm, në kushtet e krizës së Eurozonës, megjithëse më të lartat në rajon, nuk lënë vend për shumë optimizëm. Fuqia ekonomike e vendit është modeste, pasi mbështetet kryesisht në prodhime gjenerike dhe me vlerë të shtuar të ulët. Vendi është shumë i hapur kundrejt zhvillimeve të Eurozonës. Sektori bankar disponon depozita kursimesh të një niveli të kënaqshëm, por ka probleme me numrin në rritje të kredive të këqija.

Këto dobësi të sektorit joshtetëror shtojnë peshën e barrës qeveritare për menaxhimin e krizës. Vendimet e fundit të Ministrisë së Financave, mbi reduktimet drastike të shpenzimeve qeveritare këtë vjeshtë, të lënë të kuptosh që vendi po përgatitet për një rënie të likuiditetit të disponueshëm. Në një situatë pa rritje ekonomike, me një deficit strukturor të llogarisë korrente dhe të buxhetit primar, rruga e vetme e balancimit të llogarive është vazhdimi (dhe rritja progresive) e borxhmarrjes. Por kujt dhe me ç’kushte do të marrë borxh qeveria deri në vjeshtën e 2013-s?

Lista e kreditorëve

Ministria e Financave na njofton që më 30 qershor 2012, qeveria shqiptare kishte ALL 800,912 mln borxh, nga i cili ALL 435,175 mln të brendshëm dhe ALL 347,737 mln të jashtëm. Borxhi i brendshëm është kryesisht në bono thesari afatshkurtër, ku afro ALL 200,000 mln piqen në qershor të 2013-s. Borxhdhënësi kryesor është “Raiffeissen Bank” (RZB) me afro 1/3 e stokut, ndjekur nga një miks i bankave të tjera dhe nga qytetarët. Masa e borxhit të shkarkuar nga RZB në gjashtëmujorin e parë të 2012-s, është kompensuar kryesisht nga blerja e tij nga qytetarët dhe nga disa banka të tjera.

Borxhi i jashtëm afatgjatë qeveritar arrin në EUR 2,516 mln. Kreditori më i madh është IDA, me EUR 752 mln, ndjekur nga të tjera organizata financiare ndërkombëtare, si EIB, IDB, EBRD, CEB, etj. Grupi i dytë i kreditorëve me EUR 530 mln përbëhet nga kreditorë privatë ku bën pjesë dhe Eurobondi. Pason grupi i tretë – borxhi bilateral – ku dallohen Italia me EUR 218 mln dhe Gjermania me EUR 159 mln. Bie në sy në borxhin e jashtëm rëndësia e aktorëve institucionalë multilateralë dhe bilateralë në sigurimin e likuiditeteve të nevojshme për ekuilibrimin e buxhetit të shtetit shqiptar. Por tipari më dallues është pesha gjithnjë në rritje e kreditorëve privatë.

Kreditorët e vjetër dhe ata të rinj do të ndjekin me vëmendje indikatorët makroekonomikë të vendit, si dhe stabilitetin e tij institucional. Në këtë kontekst, të dhënat statistikore mbi indikatorët dinamikë të likuiditetit si PBB real i vitit 2013, kostoja e shërbimit të borxhit (përfshirë dhe borxhin në valutë), të ardhurat fiskale, eksportet, etj., do të kenë peshë vendimtare në përcaktimin e profilit kredimarrës të vendit.

Në vjeshtën e 2013-s

Në qoftë se fusim në listën e faktorëve që ndikojnë në evolucionin e borxhit dhe një rol më afirmativ të BSH-së në funksion të monetizimit të borxhit, si dhe të hyrat eventuale shtesë nga privatizimet e lajmëruara tashmë, lista e kreditorëve potencialë në derën e të cilëve ministri i Financave do të trokasë në muajt e ardhshëm, duket pak a shumë komplete. Sidoqoftë, stabiliteti i brendshëm, evolucioni i krizës së Eurozonës dhe shkalla e suksesit të qeverisë në reduktimin e dhimbshëm të shpenzimeve publike në 12 muajt e ardhshëm, do të përcaktojnë shëndetin e arkës së shtetit shqiptar në vjeshtën e 2013-s.